^{५.३७.१}विदुर उवाच

^{५.३७.२}सप्तदशेमान्राजेन्द्र मनुः स्वायंभुवोऽब्रवीत्
वैचित्रवीर्य पुरुषानाकाशं मुष्टिभिर्घ्नतः

^{५.३७.३}तानेवेन्द्रस्य हि धनुरनाम्यं नमतोऽब्रवीत्
अथो मरीचिनः पादाननाम्यान्नमतस्तथा

^{५.३७.४}यश्चाशिष्यं शासति यश्च कुप्यते; यश्चातिवेलं भजते द्विषन्तम्
स्त्रियश्च योऽरक्षति भद्रमस्तु ते; यश्चायाच्यं याचति यश्च कत्थते

^{५.३७.५}यश्चाभिजातः प्रकरोत्यकार्यं; यश्चाबलो बलिना नित्यवैरी
अश्रद्दधानाय च यो ब्रवीति; यश्चाकाम्यं कामयते नरेन्द्र

^{५.३७.६}वध्वा हासं श्वशुरो यश्च मन्यते; वध्वा वसन्नुत यो मानकामः
परक्षेत्रे निर्वपति यश्च बीजं; स्त्रियं च यः परिवदतेऽतिवेलम्

^{५.३७.७}यश्चैव लब्ध्वा न स्मरामीत्युवाच; दत्त्वा च यः कत्थति याच्यमानः
यश्चासतः सान्त्वमुपासतीह; एतेऽनुयान्त्यनिलं पाशहस्ताः

^{५.३७.८}यस्मिन्यथा वर्तते यो मनुष्य;स्तस्मिंस्तथा वर्तितव्यं स धर्मः
मायाचारो मायया वर्तितव्यः; साध्वाचारः साधुना प्रत्युदेयः

^{५.३७.९}धृतराष्ट्र उवाच

^{५.३७.१०}शतायुरुक्तः पुरुषः सर्ववेदेषु वै यदा
नाप्नोत्यथ च तत्सर्वमायुः केनेह हेतुना

^{५.३७.११}विदुर उवाच

^{५.३७.१२}अतिवादोऽतिमानश्च तथात्यागो नराधिप
क्रोधश्चातिविवित्सा च मित्रद्रोहश्च तानि षट्

^{५.३७.१३}एत एवासयस्तीक्ष्णाः कृन्तन्त्यायूंषि देहिनाम्
एतानि मानवान्घ्नन्ति न मृत्युर्भद्रमस्तु ते

^{५.३७.१४}विश्वस्तस्यैति यो दारान्यश्चापि गुरुतल्पगः
वृषलीपतिर्द्विजो यश्च पानपश्चैव भारत

^{५.३७.१५}शरणागतहा चैव सर्वे ब्रह्महणैः समाः
एतैः समेत्य कर्तव्यं प्रायश्चित्तमिति श्रुतिः

^{५.३७.१६}गृही वदान्योऽनपविद्धवाक्यः; शेषान्नभोक्ताप्यविहिंसकश्च
नानर्थकृत्त्यक्तकलिः कृतज्ञः; सत्यो मृदुः स्वर्गमुपैति विद्वान्

^{५.३७.१७}सुलभाः पुरुषा राजन्सततं प्रियवादिनः
अप्रियस्य तु पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः

^{५.३७.१८}यो हि धर्मं व्यपाश्रित्य हित्वा भर्तुः प्रियाप्रिये
अप्रियाण्याह पथ्यानि तेन राजा सहायवान्

^{५.३७.१९}त्यजेत्कुलार्थे पुरुषं ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत्
ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत्

^{५.३७.२०}आपदर्थं धनं रक्षेद्दारान्रक्षेद्धनैरपि
आत्मानं सततं रक्षेद्दारैरपि धनैरपि

^{५.३७.२१}उक्तं मया द्यूतकालेऽपि राज;न्नैवं युक्तं वचनं प्रातिपीय
तदौषधं पथ्यमिवातुरस्य; न रोचते तव वैचित्रवीर्य

^{५.३७.२२}काकैरिमांश्चित्रबर्हान्मयूरा;न्पराजैष्ठाः पाण्डवान्धार्तराष्ट्रैः
हित्वा सिंहान्क्रोष्टुकान्गूहमानः; प्राप्ते काले शोचिता त्वं नरेन्द्र

^{५.३७.२३}यस्तात न क्रुध्यति सर्वकालं; भृत्यस्य भक्तस्य हिते रतस्य
तस्मिन्भृत्या भर्तरि विश्वसन्ति; न चैनमापत्सु परित्यजन्ति

^{५.३७.२४}न भृत्यानां वृत्तिसंरोधनेन; बाह्यं जनं संजिघृक्षेदपूर्वम्
त्यजन्ति ह्येनमुचितावरुद्धाः; स्निग्धा ह्यमात्याः परिहीनभोगाः

^{५.३७.२५}कृत्यानि पूर्वं परिसंख्याय सर्वा;ण्यायव्ययावनुरूपां च वृत्तिम्
संगृह्णीयादनुरूपान्सहाया;न्सहायसाध्यानि हि दुष्कराणि

^{५.३७.२६}अभिप्रायं यो विदित्वा तु भर्तुः; सर्वाणि कार्याणि करोत्यतन्द्रीः
वक्ता हितानामनुरक्त आर्यः; शक्तिज्ञ आत्मेव हि सोऽनुकम्प्यः

^{५.३७.२७}वाक्यं तु यो नाद्रियतेऽनुशिष्टः; प्रत्याह यश्चापि नियुज्यमानः
प्रज्ञाभिमानी प्रतिकूलवादी; त्याज्यः स तादृक्त्वरयैव भृत्यः

^{५.३७.२८}अस्तब्धमक्लीबमदीर्घसूत्रं; सानुक्रोशं श्लक्ष्णमहार्यमन्यैः
अरोगजातीयमुदारवाक्यं; दूतं वदन्त्यष्टगुणोपपन्नम्

^{५.३७.२९}न विश्वासाज्जातु परस्य गेहं; गच्छेन्नरश्चेतयानो विकाले
न चत्वरे निशि तिष्ठेन्निगूढो; न राजन्यां योषितं प्रार्थयीत

^{५.३७.३०}न निह्नवं सत्रगतस्य गच्छे;त्संसृष्टमन्त्रस्य कुसंगतस्य
न च ब्रूयान्नाश्वसामि त्वयीति; सकारणं व्यपदेशं तु कुर्यात्

^{५.३७.३१}घृणी राजा पुंश्चली राजभृत्यः; पुत्रो भ्राता विधवा बालपुत्रा
सेनाजीवी चोद्धृतभक्त एव; व्यवहारे वै वर्जनीयाः स्युरेते

^{५.३७.३२}गुणा दश स्नानशीलं भजन्ते; बलं रूपं स्वरवर्णप्रशुद्धिः
स्पर्शश्च गन्धश्च विशुद्धता च; श्रीः सौकुमार्यं प्रवराश्च नार्यः

^{५.३७.३३}गुणाश्च षण्मितभुक्तं भजन्ते; आरोग्यमायुश्च सुखं बलं च
अनाविलं चास्य भवेदपत्यं; न चैनमाद्यून इति क्षिपन्ति

^{५.३७.३४}अकर्मशीलं च महाशनं च; लोकद्विष्टं बहुमायं नृशंसम्
अदेशकालज्ञमनिष्टवेष;मेतान्गृहे न प्रतिवासयीत

^{५.३७.३५}कदर्यमाक्रोशकमश्रुतं च; वराकसंभूतममान्यमानिनम्
निष्ठूरिणं कृतवैरं कृतघ्न;मेतान्भृशार्तोऽपि न जातु याचेत्

^{५.३७.३६}संक्लिष्टकर्माणमतिप्रवादं; नित्यानृतं चादृढभक्तिकं च
विकृष्टरागं बहुमानिनं चा;प्येतान्न सेवेत नराधमान्षट्

^{५.३७.३७}सहायबन्धना ह्यर्थाः सहायाश्चार्थबन्धनाः
अन्योन्यबन्धनावेतौ विनान्योन्यं न सिध्यतः

^{५.३७.३८}उत्पाद्य पुत्राननृणांश्च कृत्वा; वृत्तिं च तेभ्योऽनुविधाय कांचित्
स्थाने कुमारीः प्रतिपाद्य सर्वा; अरण्यसंस्थो मुनिवद्बुभूषेत्

^{५.३७.३९}हितं यत्सर्वभूतानामात्मनश्च सुखावहम्
तत्कुर्यादीश्वरो ह्येतन्मूलं धर्मार्थसिद्धये

^{५.३७.४०}बुद्धिः प्रभावस्तेजश्च सत्त्वमुत्थानमेव च
व्यवसायश्च यस्य स्यात्तस्यावृत्तिभयं कुतः

^{५.३७.४१}पश्य दोषान्पाण्डवैर्विग्रहे त्वं; यत्र व्यथेरन्नपि देवाः सशक्राः
पुत्रैर्वैरं नित्यमुद्विग्नवासो; यशःप्रणाशो द्विषतां च हर्षः

^{५.३७.४२}भीष्मस्य कोपस्तव चेन्द्रकल्प; द्रोणस्य राज्ञश्च युधिष्ठिरस्य
उत्सादयेल्लोकमिमं प्रवृद्धः; श्वेतो ग्रहस्तिर्यगिवापतन्खे

^{५.३७.४३}तव पुत्रशतं चैव कर्णः पञ्च च पाण्डवाः
पृथिवीमनुशासेयुरखिलां सागराम्बराम्

^{५.३७.४४}धार्तराष्ट्रा वनं राजन्व्याघ्राः पाण्डुसुता मताः
मा वनं छिन्धि सव्याघ्रं मा व्याघ्रान्नीनशो वनात्

^{५.३७.४५}न स्याद्वनमृते व्याघ्रान्व्याघ्रा न स्युरृते वनम्
वनं हि रक्ष्यते व्याघ्रैर्व्याघ्रान्रक्षति काननम्

^{५.३७.४६}न तथेच्छन्त्यकल्याणाः परेषां वेदितुं गुणान्
यथैषां ज्ञातुमिच्छन्ति नैर्गुण्यं पापचेतसः

^{५.३७.४७}अर्थसिद्धिं परामिच्छन्धर्ममेवादितश्चरेत्
न हि धर्मादपैत्यर्थः स्वर्गलोकादिवामृतम्

^{५.३७.४८}यस्यात्मा विरतः पापात्कल्याणे च निवेशितः
तेन सर्वमिदं बुद्धं प्रकृतिर्विकृतिश्च या

^{५.३७.४९}यो धर्ममर्थं कामं च यथाकालं निषेवते
धर्मार्थकामसंयोगं सोऽमुत्रेह च विन्दति

^{५.३७.५०}संनियच्छति यो वेगमुत्थितं क्रोधहर्षयोः
स श्रियो भाजनं राजन्यश्चापत्सु न मुह्यति

^{५.३७.५१}बलं पञ्चविधं नित्यं पुरुषाणां निबोध मे
यत्तु बाहुबलं नाम कनिष्ठं बलमुच्यते

^{५.३७.५२}अमात्यलाभो भद्रं ते द्वितीयं बलमुच्यते
धनलाभस्तृतीयं तु बलमाहुर्जिगीषवः

^{५.३७.५३}यत्त्वस्य सहजं राजन्पितृपैतामहं बलम्
अभिजातबलं नाम तच्चतुर्थं बलं स्मृतम्

^{५.३७.५४}येन त्वेतानि सर्वाणि संगृहीतानि भारत
यद्बलानां बलं श्रेष्ठं तत्प्रज्ञाबलमुच्यते

^{५.३७.५५}महते योऽपकाराय नरस्य प्रभवेन्नरः
तेन वैरं समासज्य दूरस्थोऽस्मीति नाश्वसेत्

^{५.३७.५६}स्त्रीषु राजसु सर्पेषु स्वाध्याये शत्रुसेविषु
भोगे चायुषि विश्वासं कः प्राज्ञः कर्तुमर्हति

^{५.३७.५७}प्रज्ञाशरेणाभिहतस्य जन्तो;श्चिकित्सकाः सन्ति न चौषधानि
न होममन्त्रा न च मङ्गलानि; नाथर्वणा नाप्यगदाः सुसिद्धाः

^{५.३७.५८}सर्पश्चाग्निश्च सिंहश्च कुलपुत्रश्च भारत
नावज्ञेया मनुष्येण सर्वे ते ह्यतितेजसः

^{५.३७.५९}अग्निस्तेजो महल्लोके गूढस्तिष्ठति दारुषु
न चोपयुङ्क्ते तद्दारु यावन्नो दीप्यते परैः

^{५.३७.६०}स एव खलु दारुभ्यो यदा निर्मथ्य दीप्यते
तदा तच्च वनं चान्यन्निर्दहत्याशु तेजसा

^{५.३७.६१}एवमेव कुले जाताः पावकोपमतेजसः
क्षमावन्तो निराकाराः काष्ठेऽग्निरिव शेरते

^{५.३७.६२}लताधर्मा त्वं सपुत्रः शालाः पाण्डुसुता मताः
न लता वर्धते जातु महाद्रुममनाश्रिता

^{५.३७.६३}वनं राजंस्त्वं सपुत्रोऽम्बिकेय; सिंहान्वने पाण्डवांस्तात विद्धि
सिंहैर्विहीनं हि वनं विनश्ये;त्सिंहा विनश्येयुरृते वनेन