^{६.४१.१}संजय उवाच

^{६.४१.२}ततो धनंजयं दृष्ट्वा बाणगाण्डीवधारिणम्
पुनरेव महानादं व्यसृजन्त महारथाः

^{६.४१.३}पाण्डवाः सोमकाश्चैव ये चैषामनुयायिनः
दध्मुश्च मुदिताः शङ्खान्वीराः सागरसंभवान्

^{६.४१.४}ततो भेर्यश्च पेश्यश्च क्रकचा गोविषाणिकाः
सहसैवाभ्यहन्यन्त ततः शब्दो महानभूत्

^{६.४१.५}अथ देवाः सगन्धर्वाः पितरश्च जनेश्वर
सिद्धचारणसंघाश्च समीयुस्ते दिदृक्षया

^{६.४१.६}ऋषयश्च महाभागाः पुरस्कृत्य शतक्रतुम्
समीयुस्तत्र सहिता द्रष्टुं तद्वैशसं महत्

^{६.४१.७}ततो युधिष्ठिरो दृष्ट्वा युद्धाय सुसमुद्यते
ते सेने सागरप्रख्ये मुहुः प्रचलिते नृप

^{६.४१.८}विमुच्य कवचं वीरो निक्षिप्य च वरायुधम्
अवरुह्य रथात्तूर्णं पद्भ्यामेव कृताञ्जलिः

^{६.४१.९}पितामहमभिप्रेक्ष्य धर्मराजो युधिष्ठिरः
वाग्यतः प्रययौ येन प्राङ्मुखो रिपुवाहिनीम्

^{६.४१.१०}तं प्रयान्तमभिप्रेक्ष्य कुन्तीपुत्रो धनंजयः
अवतीर्य रथात्तूर्णं भ्रातृभिः सहितोऽन्वयात्

^{६.४१.११}वासुदेवश्च भगवान्पृष्ठतोऽनुजगाम ह
यथामुख्याश्च राजानस्तमन्वाजग्मुरुत्सुकाः

^{६.४१.१२}अर्जुन उवाच

^{६.४१.१३}किं ते व्यवसितं राजन्यदस्मानपहाय वै
पद्भ्यामेव प्रयातोऽसि प्राङ्मुखो रिपुवाहिनीम्

^{६.४१.१४}भीमसेन उवाच

^{६.४१.१५}क्व गमिष्यसि राजेन्द्र निक्षिप्तकवचायुधः
दंशितेष्वरिसैन्येषु भ्रातॄनुत्सृज्य पार्थिव

^{६.४१.१६}नकुल उवाच

^{६.४१.१७}एवंगते त्वयि ज्येष्ठे मम भ्रातरि भारत
भीर्मे दुनोति हृदयं ब्रूहि गन्ता भवान्क्व नु

^{६.४१.१८}सहदेव उवाच

^{६.४१.१९}अस्मिन्रणसमूहे वै वर्तमाने महाभये
योद्धव्ये क्व नु गन्तासि शत्रूनभिमुखो नृप

^{६.४१.२०}संजय उवाच

^{६.४१.२१}एवमाभाष्यमाणोऽपि भ्रातृभिः कुरुनन्दन
नोवाच वाग्यतः किंचिद्गच्छत्येव युधिष्ठिरः

^{६.४१.२२}तानुवाच महाप्राज्ञो वासुदेवो महामनाः
अभिप्रायोऽस्य विज्ञातो मयेति प्रहसन्निव

^{६.४१.२३}एष भीष्मं तथा द्रोणं गौतमं शल्यमेव च
अनुमान्य गुरून्सर्वान्योत्स्यते पार्थिवोऽरिभिः

^{६.४१.२४}श्रूयते हि पुराकल्पे गुरूनननुमान्य यः
युध्यते स भवेद्व्यक्तमपध्यातो महत्तरैः

^{६.४१.२५}अनुमान्य यथाशास्त्रं यस्तु युध्येन्महत्तरैः
ध्रुवस्तस्य जयो युद्धे भवेदिति मतिर्मम

^{६.४१.२६}एवं ब्रुवति कृष्णे तु धार्तराष्ट्रचमूं प्रति
हाहाकारो महानासीन्निःशब्दास्त्वपरेऽभवन्

^{६.४१.२७}दृष्ट्वा युधिष्ठिरं दूराद्धार्तराष्ट्रस्य सैनिकाः
मिथः संकथयां चक्रुर्नेशोऽस्ति कुलपांसनः

^{६.४१.२८}व्यक्तं भीत इवाभ्येति राजासौ भीष्ममन्तिकात्
युधिष्ठिरः ससोदर्यः शरणार्थं प्रयाचकः

^{६.४१.२९}धनंजये कथं नाथे पाण्डवे च वृकोदरे
नकुले सहदेवे च भीतोऽभ्येति च पाण्डवः

^{६.४१.३०}न नूनं क्षत्रियकुले जातः संप्रथिते भुवि
यथास्य हृदयं भीतमल्पसत्त्वस्य संयुगे

^{६.४१.३१}ततस्ते क्षत्रियाः सर्वे प्रशंसन्ति स्म कौरवान्
हृष्टाः सुमनसो भूत्वा चैलानि दुधुवुः पृथक्

^{६.४१.३२}व्यनिन्दन्त ततः सर्वे योधास्तत्र विशां पते
युधिष्ठिरं ससोदर्यं सहितं केशवेन ह

^{६.४१.३३}ततस्तत्कौरवं सैन्यं धिक्कृत्वा तु युधिष्ठिरम्
निःशब्दमभवत्तूर्णं पुनरेव विशां पते

^{६.४१.३४}किं नु वक्ष्यति राजासौ किं भीष्मः प्रतिवक्ष्यति
किं भीमः समरश्लाघी किं नु कृष्णार्जुनाविति

^{६.४१.३५}विवक्षितं किमस्येति संशयः सुमहानभूत्
उभयोः सेनयो राजन्युधिष्ठिरकृते तदा

^{६.४१.३६}स विगाह्य चमूं शत्रोः शरशक्तिसमाकुलाम्
भीष्ममेवाभ्ययात्तूर्णं भ्रातृभिः परिवारितः

^{६.४१.३७}तमुवाच ततः पादौ कराभ्यां पीड्य पाण्डवः
भीष्मं शांतनवं राजा युद्धाय समुपस्थितम्

^{६.४१.३८}युधिष्ठिर उवाच

^{६.४१.३९}आमन्त्रये त्वां दुर्धर्ष योत्स्ये तात त्वया सह
अनुजानीहि मां तात आशिषश्च प्रयोजय

^{६.४१.४०}भीष्म उवाच

^{६.४१.४१}यद्येवं नाभिगच्छेथा युधि मां पृथिवीपते
शपेयं त्वां महाराज पराभावाय भारत

^{६.४१.४२}प्रीतोऽस्मि पुत्र युध्यस्व जयमाप्नुहि पाण्डव
यत्तेऽभिलषितं चान्यत्तदवाप्नुहि संयुगे

^{६.४१.४३}व्रियतां च वरः पार्थ किमस्मत्तोऽभिकाङ्क्षसि
एवं गते महाराज न तवास्ति पराजयः

^{६.४१.४४}अर्थस्य पुरुषो दासो दासस्त्वर्थो न कस्यचित्
इति सत्यं महाराज बद्धोऽस्म्यर्थेन कौरवैः

^{६.४१.४५}अतस्त्वां क्लीबवद्वाक्यं ब्रवीमि कुरुनन्दन
हृतोऽस्म्यर्थेन कौरव्य युद्धादन्यत्किमिच्छसि

^{६.४१.४६}युधिष्ठिर उवाच

^{६.४१.४७}मन्त्रयस्व महाप्राज्ञ हितैषी मम नित्यशः
युध्यस्व कौरवस्यार्थे ममैष सततं वरः

^{६.४१.४८}भीष्म उवाच

^{६.४१.४९}राजन्किमत्र साह्यं ते करोमि कुरुनन्दन
कामं योत्स्ये परस्यार्थे ब्रूहि यत्ते विवक्षितम्

^{६.४१.५०}युधिष्ठिर उवाच

^{६.४१.५१}कथं जयेयं संग्रामे भवन्तमपराजितम्
एतन्मे मन्त्रय हितं यदि श्रेयः प्रपश्यसि

^{६.४१.५२}भीष्म उवाच

^{६.४१.५३}न तं पश्यामि कौन्तेय यो मां युध्यन्तमाहवे
विजयेत पुमान्कश्चिदपि साक्षाच्छतक्रतुः

^{६.४१.५४}युधिष्ठिर उवाच

^{६.४१.५५}हन्त पृच्छामि तस्मात्त्वां पितामह नमोऽस्तु ते
जयोपायं ब्रवीहि त्वमात्मनः समरे परैः

^{६.४१.५६}भीष्म उवाच

^{६.४१.५७}न शत्रुं तात पश्यामि समरे यो जयेत माम्
न तावन्मृत्युकालो मे पुनरागमनं कुरु

^{६.४१.५८}संजय उवाच

^{६.४१.५९}ततो युधिष्ठिरो वाक्यं भीष्मस्य कुरुनन्दन
शिरसा प्रतिजग्राह भूयस्तमभिवाद्य च

^{६.४१.६०}प्रायात्पुनर्महाबाहुराचार्यस्य रथं प्रति
पश्यतां सर्वसैन्यानां मध्येन भ्रातृभिः सह

^{६.४१.६१}स द्रोणमभिवाद्याथ कृत्वा चैव प्रदक्षिणम्
उवाच वाचा दुर्धर्षमात्मनिःश्रेयसं वचः

^{६.४१.६२}आमन्त्रये त्वां भगवन्योत्स्ये विगतकल्मषः
जयेयं च रिपून्सर्वाननुज्ञातस्त्वया द्विज

^{६.४१.६३}द्रोण उवाच

^{६.४१.६४}यदि मां नाभिगच्छेथा युद्धाय कृतनिश्चयः
शपेयं त्वां महाराज पराभावाय सर्वशः

^{६.४१.६५}तद्युधिष्ठिर तुष्टोऽस्मि पूजितश्च त्वयानघ
अनुजानामि युध्यस्व विजयं समवाप्नुहि

^{६.४१.६६}करवाणि च ते कामं ब्रूहि यत्तेऽभिकाङ्क्षितम्
एवं गते महाराज युद्धादन्यत्किमिच्छसि

^{६.४१.६७}अर्थस्य पुरुषो दासो दासस्त्वर्थो न कस्यचित्
इति सत्यं महाराज बद्धोऽस्म्यर्थेन कौरवैः

^{६.४१.६८}अतस्त्वां क्लीबवद्ब्रूमो युद्धादन्यत्किमिच्छसि
योत्स्यामि कौरवस्यार्थे तवाशास्यो जयो मया

^{६.४१.६९}युधिष्ठिर उवाच

^{६.४१.७०}जयमाशास्स्व मे ब्रह्मन्मन्त्रयस्व च मद्धितम्
युध्यस्व कौरवस्यार्थे वर एष वृतो मया

^{६.४१.७१}द्रोण उवाच

^{६.४१.७२}ध्रुवस्ते विजयो राजन्यस्य मन्त्री हरिस्तव
अहं च त्वाभिजानामि रणे शत्रून्विजेष्यसि

^{६.४१.७३}यतो धर्मस्ततः कृष्णो यतः कृष्णस्ततो जयः
युध्यस्व गच्छ कौन्तेय पृच्छ मां किं ब्रवीमि ते

^{६.४१.७४}युधिष्ठिर उवाच

^{६.४१.७५}पृच्छामि त्वां द्विजश्रेष्ठ शृणु मे यद्विवक्षितम्
कथं जयेयं संग्रामे भवन्तमपराजितम्

^{६.४१.७६}द्रोण उवाच

^{६.४१.७७}न तेऽस्ति विजयस्तावद्यावद्युध्याम्यहं रणे
ममाशु निधने राजन्यतस्व सह सोदरैः

^{६.४१.७८}युधिष्ठिर उवाच

^{६.४१.७९}हन्त तस्मान्महाबाहो वधोपायं वदात्मनः
आचार्य प्रणिपत्यैष पृच्छामि त्वां नमोऽस्तु ते

^{६.४१.८०}द्रोण उवाच

^{६.४१.८१}न शत्रुं तात पश्यामि यो मां हन्याद्रणे स्थितम्
युध्यमानं सुसंरब्धं शरवर्षौघवर्षिणम्

^{६.४१.८२}ऋते प्रायगतं राजन्न्यस्तशस्त्रमचेतनम्
हन्यान्मां युधि योधानां सत्यमेतद्ब्रवीमि ते

^{६.४१.८३}शस्त्रं चाहं रणे जह्यां श्रुत्वा सुमहदप्रियम्
श्रद्धेयवाक्यात्पुरुषादेतत्सत्यं ब्रवीमि ते

^{६.४१.८४}संजय उवाच

^{६.४१.८५}एतच्छ्रुत्वा महाराज भारद्वाजस्य धीमतः
अनुमान्य तमाचार्यं प्रायाच्छारद्वतं प्रति

^{६.४१.८६}सोऽभिवाद्य कृपं राजा कृत्वा चापि प्रदक्षिणम्
उवाच दुर्धर्षतमं वाक्यं वाक्यविशारदः

^{६.४१.८७}अनुमानये त्वां योत्स्यामि गुरो विगतकल्मषः
जयेयं च रिपून्सर्वाननुज्ञातस्त्वयानघ

^{६.४१.८८}कृप उवाच

^{६.४१.८९}यदि मां नाभिगच्छेथा युद्धाय कृतनिश्चयः
शपेयं त्वां महाराज पराभावाय सर्वशः

^{६.४१.९०}अर्थस्य पुरुषो दासो दासस्त्वर्थो न कस्यचित्
इति सत्यं महाराज बद्धोऽस्म्यर्थेन कौरवैः

^{६.४१.९१}तेषामर्थे महाराज योद्धव्यमिति मे मतिः
अतस्त्वां क्लीबवद्ब्रूमि युद्धादन्यत्किमिच्छसि

^{६.४१.९२}युधिष्ठिर उवाच

^{६.४१.९३}हन्त पृच्छामि ते तस्मादाचार्य शृणु मे वचः

^{६.४१.९४}संजय उवाच

^{६.४१.९५}इत्युक्त्वा व्यथितो राजा नोवाच गतचेतनः
तं गौतमः प्रत्युवाच विज्ञायास्य विवक्षितम्
अवध्योऽहं महीपाल युध्यस्व जयमाप्नुहि

^{६.४१.९६}प्रीतस्त्वभिगमेनाहं जयं तव नराधिप
आशासिष्ये सदोत्थाय सत्यमेतद्ब्रवीमि ते

^{६.४१.९७}एतच्छ्रुत्वा महाराज गौतमस्य वचस्तदा
अनुमान्य कृपं राजा प्रययौ येन मद्रराट्

^{६.४१.९८}स शल्यमभिवाद्याथ कृत्वा चाभिप्रदक्षिणम्
उवाच राजा दुर्धर्षमात्मनिःश्रेयसं वचः

^{६.४१.९९}अनुमानये त्वां योत्स्यामि गुरो विगतकल्मषः
जयेयं च महाराज अनुज्ञातस्त्वया रिपून्

^{६.४१.१००}शल्य उवाच

^{६.४१.१०१}यदि मां नाभिगच्छेथा युद्धाय कृतनिश्चयः
शपेयं त्वां महाराज पराभावाय वै रणे

^{६.४१.१०२}तुष्टोऽस्मि पूजितश्चास्मि यत्काङ्क्षसि तदस्तु ते
अनुजानामि चैव त्वां युध्यस्व जयमाप्नुहि

^{६.४१.१०३}ब्रूहि चैव परं वीर केनार्थः किं ददामि ते
एवं गते महाराज युद्धादन्यत्किमिच्छसि

^{६.४१.१०४}अर्थस्य पुरुषो दासो दासस्त्वर्थो न कस्यचित्
इति सत्यं महाराज बद्धोऽस्म्यर्थेन कौरवैः

^{६.४१.१०५}करिष्यामि हि ते कामं भागिनेय यथेप्सितम्
ब्रवीम्यतः क्लीबवत्त्वां युद्धादन्यत्किमिच्छसि

^{६.४१.१०६}युधिष्ठिर उवाच

^{६.४१.१०७}मन्त्रयस्व महाराज नित्यं मद्धितमुत्तमम्
कामं युध्य परस्यार्थे वरमेतद्वृणोम्यहम्

^{६.४१.१०८}शल्य उवाच

^{६.४१.१०९}ब्रूहि किमत्र साह्यं ते करोमि नृपसत्तम
कामं योत्स्ये परस्यार्थे वृतोऽस्म्यर्थेन कौरवैः

^{६.४१.११०}युधिष्ठिर उवाच

^{६.४१.१११}स एव मे वरः सत्य उद्योगे यस्त्वया कृतः
सूतपुत्रस्य संग्रामे कार्यस्तेजोवधस्त्वया

^{६.४१.११२}शल्य उवाच

^{६.४१.११३}संपत्स्यत्येष ते कामः कुन्तीपुत्र यथेप्सितः
गच्छ युध्यस्व विस्रब्धं प्रतिजाने जयं तव

^{६.४१.११४}संजय उवाच

^{६.४१.११५}अनुमान्याथ कौन्तेयो मातुलं मद्रकेश्वरम्
निर्जगाम महासैन्याद्भ्रातृभिः परिवारितः

^{६.४१.११६}वासुदेवस्तु राधेयमाहवेऽभिजगाम वै
तत एनमुवाचेदं पाण्डवार्थे गदाग्रजः

^{६.४१.११७}श्रुतं मे कर्ण भीष्मस्य द्वेषात्किल न योत्स्यसि
अस्मान्वरय राधेय यावद्भीष्मो न हन्यते

^{६.४१.११८}हते तु भीष्मे राधेय पुनरेष्यसि संयुगे
धार्तराष्ट्रस्य साहाय्यं यदि पश्यसि चेत्समम्

^{६.४१.११९}कर्ण उवाच

^{६.४१.१२०}न विप्रियं करिष्यामि धार्तराष्ट्रस्य केशव
त्यक्तप्राणं हि मां विद्धि दुर्योधनहितैषिणम्

^{६.४१.१२१}संजय उवाच

^{६.४१.१२२}तच्छ्रुत्वा वचनं कृष्णः संन्यवर्तत भारत
युधिष्ठिरपुरोगैश्च पाण्डवैः सह संगतः

^{६.४१.१२३}अथ सैन्यस्य मध्ये तु प्राक्रोशत्पाण्डवाग्रजः
योऽस्मान्वृणोति तदहं वरये साह्यकारणात्

^{६.४१.१२४}अथ तान्समभिप्रेक्ष्य युयुत्सुरिदमब्रवीत्
प्रीतात्मा धर्मराजानं कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम्

^{६.४१.१२५}अहं योत्स्यामि मिषतः संयुगे धार्तराष्ट्रजान्
युष्मदर्थे महाराज यदि मां वृणुषेऽनघ

^{६.४१.१२६}युधिष्ठिर उवाच

^{६.४१.१२७}एह्येहि सर्वे योत्स्यामस्तव भ्रातॄनपण्डितान्
युयुत्सो वासुदेवश्च वयं च ब्रूम सर्वशः

^{६.४१.१२८}वृणोमि त्वां महाबाहो युध्यस्व मम कारणात्
त्वयि पिण्डश्च तन्तुश्च धृतराष्ट्रस्य दृश्यते

^{६.४१.१२९}भजस्वास्मान्राजपुत्र भजमानान्महाद्युते
न भविष्यति दुर्बुद्धिर्धार्तराष्ट्रोऽत्यमर्षणः

^{६.४१.१३०}संजय उवाच

^{६.४१.१३१}ततो युयुत्सुः कौरव्यः परित्यज्य सुतांस्तव
जगाम पाण्डुपुत्राणां सेनां विश्राव्य दुन्दुभिम्

^{६.४१.१३२}ततो युधिष्ठिरो राजा संप्रहृष्टः सहानुजैः
जग्राह कवचं भूयो दीप्तिमत्कनकोज्ज्वलम्

^{६.४१.१३३}प्रत्यपद्यन्त ते सर्वे रथान्स्वान्पुरुषर्षभाः
ततो व्यूहं यथापूर्वं प्रत्यव्यूहन्त ते पुनः

^{६.४१.१३४}अवादयन्दुन्दुभींश्च शतशश्चैव पुष्करान्
सिंहनादांश्च विविधान्विनेदुः पुरुषर्षभाः

^{६.४१.१३५}रथस्थान्पुरुषव्याघ्रान्पाण्डवान्प्रेक्ष्य पार्थिवाः
धृष्टद्युम्नादयः सर्वे पुनर्जहृषिरे मुदा

^{६.४१.१३६}गौरवं पाण्डुपुत्राणां मान्यान्मानयतां च तान्
दृष्ट्वा महीक्षितस्तत्र पूजयां चक्रिरे भृशम्

^{६.४१.१३७}सौहृदं च कृपां चैव प्राप्तकालं महात्मनाम्
दयां च ज्ञातिषु परां कथयां चक्रिरे नृपाः

^{६.४१.१३८}साधु साध्विति सर्वत्र निश्चेरुः स्तुतिसंहिताः
वाचः पुण्याः कीर्तिमतां मनोहृदयहर्षिणीः

^{६.४१.१३९}म्लेच्छाश्चार्याश्च ये तत्र ददृशुः शुश्रुवुस्तदा
वृत्तं तत्पाण्डुपुत्राणां रुरुदुस्ते सगद्गदाः

^{६.४१.१४०}ततो जघ्नुर्महाभेरीः शतशश्चैव पुष्करान्
शङ्खांश्च गोक्षीरनिभान्दध्मुर्हृष्टा मनस्विनः