^{१३.१०९.१}युधिष्ठिर उवाच

^{१३.१०९.२}सर्वेषामेव वर्णानां म्लेच्छानां च पितामह
उपवासे मतिरियं कारणं च न विद्महे

^{१३.१०९.३}ब्रह्मक्षत्रेण नियमाश्चर्तव्या इति नः श्रुतम्
उपवासे कथं तेषां कृत्यमस्ति पितामह

^{१३.१०९.४}नियमं चोपवासानां सर्वेषां ब्रूहि पार्थिव
अवाप्नोति गतिं कां च उपवासपरायणः

^{१३.१०९.५}उपवासः परं पुण्यमुपवासः परायणम्
उपोष्येह नरश्रेष्ठ किं फलं प्रतिपद्यते

^{१३.१०९.६}अधर्मान्मुच्यते केन धर्ममाप्नोति वै कथम्
स्वर्गं पुण्यं च लभते कथं भरतसत्तम

^{१३.१०९.७}उपोष्य चापि किं तेन प्रदेयं स्यान्नराधिप
धर्मेण च सुखानर्थाँल्लभेद्येन ब्रवीहि तम्

^{१३.१०९.८}वैशंपायन उवाच

^{१३.१०९.९}एवं ब्रुवाणं कौन्तेयं धर्मज्ञं धर्मतत्त्ववित्
धर्मपुत्रमिदं वाक्यं भीष्मः शांतनवोऽब्रवीत्

^{१३.१०९.१०}इदं खलु महाराज श्रुतमासीत्पुरातनम्
उपवासविधौ श्रेष्ठा ये गुणा भरतर्षभ

^{१३.१०९.११}प्राजापत्यं ह्यङ्गिरसं पृष्टवानस्मि भारत
यथा मां त्वं तथैवाहं पृष्टवांस्तं तपोधनम्

^{१३.१०९.१२}प्रश्नमेतं मया पृष्टो भगवानग्निसंभवः
उपवासविधिं पुण्यमाचष्ट भरतर्षभ

^{१३.१०९.१३}अङ्गिरा उवाच

^{१३.१०९.१४}ब्रह्मक्षत्रे त्रिरात्रं तु विहितं कुरुनन्दन
द्विस्त्रिरात्रमथैवात्र निर्दिष्टं पुरुषर्षभ

^{१३.१०९.१५}वैश्यशूद्रौ तु यौ मोहादुपवासं प्रकुर्वते
त्रिरात्रं द्विस्त्रिरात्रं वा तयोः पुष्टिर्न विद्यते

^{१३.१०९.१६}चतुर्थभक्तक्षपणं वैश्यशूद्रे विधीयते
त्रिरात्रं न तु धर्मज्ञैर्विहितं ब्रह्मवादिभिः

^{१३.१०९.१७}पञ्चम्यां चैव षष्ठ्यां च पौर्णमास्यां च भारत
क्षमावान्रूपसंपन्नः श्रुतवांश्चैव जायते

^{१३.१०९.१८}नानपत्यो भवेत्प्राज्ञो दरिद्रो वा कदाचन
यजिष्णुः पञ्चमीं षष्ठीं क्षपेद्यो भोजयेद्द्विजान्

^{१३.१०९.१९}अष्टमीमथ कौन्तेय शुक्लपक्षे चतुर्दशीम्
उपोष्य व्याधिरहितो वीर्यवानभिजायते

^{१३.१०९.२०}मार्गशीर्षं तु यो मासमेकभक्तेन संक्षिपेत्
भोजयेच्च द्विजान्भक्त्या स मुच्येद्व्याधिकिल्बिषैः

^{१३.१०९.२१}सर्वकल्याणसंपूर्णः सर्वौषधिसमन्वितः
कृषिभागी बहुधनो बहुपुत्रश्च जायते

^{१३.१०९.२२}पौषमासं तु कौन्तेय भक्तेनैकेन यः क्षपेत्
सुभगो दर्शनीयश्च यशोभागी च जायते

^{१३.१०९.२३}पितृभक्तो माघमासमेकभक्तेन यः क्षपेत्
श्रीमत्कुले ज्ञातिमध्ये स महत्त्वं प्रपद्यते

^{१३.१०९.२४}भगदैवं तु यो मासमेकभक्तेन यः क्षपेत्
स्त्रीषु वल्लभतां याति वश्याश्चास्य भवन्ति ताः

^{१३.१०९.२५}चैत्रं तु नियतो मासमेकभक्तेन यः क्षपेत्
सुवर्णमणिमुक्ताढ्ये कुले महति जायते

^{१३.१०९.२६}निस्तरेदेकभक्तेन वैशाखं यो जितेन्द्रियः
नरो वा यदि वा नारी ज्ञातीनां श्रेष्ठतां व्रजेत्

^{१३.१०९.२७}ज्येष्ठामूलं तु यो मासमेकभक्तेन संक्षपेत्
ऐश्वर्यमतुलं श्रेष्ठं पुमान्स्त्री वाभिजायते

^{१३.१०९.२८}आषाढमेकभक्तेन स्थित्वा मासमतन्द्रितः
बहुधान्यो बहुधनो बहुपुत्रश्च जायते

^{१३.१०९.२९}श्रावणं नियतो मासमेकभक्तेन यः क्षपेत्
यत्र तत्राभिषेकेण युज्यते ज्ञातिवर्धनः

^{१३.१०९.३०}प्रौष्ठपदं तु यो मासमेकाहारो भवेन्नरः
धनाढ्यं स्फीतमचलमैश्वर्यं प्रतिपद्यते

^{१३.१०९.३१}तथैवाश्वयुजं मासमेकभक्तेन यः क्षपेत्
प्रजावान्वाहनाढ्यश्च बहुपुत्रश्च जायते

^{१३.१०९.३२}कार्त्तिकं तु नरो मासं यः कुर्यादेकभोजनम्
शूरश्च बहुभार्यश्च कीर्तिमांश्चैव जायते

^{१३.१०९.३३}इति मासा नरव्याघ्र क्षपतां परिकीर्तिताः
तिथीनां नियमा ये तु शृणु तानपि पार्थिव

^{१३.१०९.३४}पक्षे पक्षे गते यस्तु भक्तमश्नाति भारत
गवाढ्यो बहुपुत्रश्च दीर्घायुश्च स जायते

^{१३.१०९.३५}मासि मासि त्रिरात्राणि कृत्वा वर्षाणि द्वादश
गणाधिपत्यं प्राप्नोति निःसपत्नमनाविलम्

^{१३.१०९.३६}एते तु नियमाः सर्वे कर्तव्याः शरदो दश
द्वे चान्ये भरतश्रेष्ठ प्रवृत्तिमनुवर्तता

^{१३.१०९.३७}यस्तु प्रातस्तथा सायं भुञ्जानो नान्तरा पिबेत्
अहिंसानिरतो नित्यं जुह्वानो जातवेदसम्

^{१३.१०९.३८}षड्भिः स वर्षैर्नृपते सिध्यते नात्र संशयः
अग्निष्टोमस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः

^{१३.१०९.३९}अधिवासे सोऽप्सरसां नृत्यगीतविनादिते
तप्तकाञ्चनवर्णाभं विमानमधिरोहति

^{१३.१०९.४०}पूर्णं वर्षसहस्रं तु ब्रह्मलोके महीयते
तत्क्षयादिह चागम्य माहात्म्यं प्रतिपद्यते

^{१३.१०९.४१}यस्तु संवत्सरं पूर्णमेकाहारो भवेन्नरः
अतिरात्रस्य यज्ञस्य स फलं समुपाश्नुते

^{१३.१०९.४२}दशवर्षसहस्राणि स्वर्गे च स महीयते
तत्क्षयादिह चागम्य माहात्म्यं प्रतिपद्यते

^{१३.१०९.४३}यस्तु संवत्सरं पूर्णं चतुर्थं भक्तमश्नुते
अहिंसानिरतो नित्यं सत्यवाङ्नियतेन्द्रियः

^{१३.१०९.४४}वाजपेयस्य यज्ञस्य फलं वै समुपाश्नुते
त्रिंशद्वर्षसहस्राणि स्वर्गे च स महीयते

^{१३.१०९.४५}षष्ठे काले तु कौन्तेय नरः संवत्सरं क्षपेत्
अश्वमेधस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः

^{१३.१०९.४६}चक्रवाकप्रयुक्तेन विमानेन स गच्छति
चत्वारिंशत्सहस्राणि वर्षाणां दिवि मोदते

^{१३.१०९.४७}अष्टमेन तु भक्तेन जीवन्संवत्सरं नृप
गवामयस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः

^{१३.१०९.४८}हंससारसयुक्तेन विमानेन स गच्छति
पञ्चाशतं सहस्राणि वर्षाणां दिवि मोदते

^{१३.१०९.४९}पक्षे पक्षे गते राजन्योऽश्नीयाद्वर्षमेव तु
षण्मासानशनं तस्य भगवानङ्गिराब्रवीत्
षष्टिं वर्षसहस्राणि दिवमावसते च सः

^{१३.१०९.५०}वीणानां वल्लकीनां च वेणूनां च विशां पते
सुघोषैर्मधुरैः शब्दैः सुप्तः स प्रतिबोध्यते

^{१३.१०९.५१}संवत्सरमिहैकं तु मासि मासि पिबेत्पयः
फलं विश्वजितस्तात प्राप्नोति स नरो नृप

^{१३.१०९.५२}सिंहव्याघ्रप्रयुक्तेन विमानेन स गच्छति
सप्ततिं च सहस्राणि वर्षाणां दिवि मोदते

^{१३.१०९.५३}मासादूर्ध्वं नरव्याघ्र नोपवासो विधीयते
विधिं त्वनशनस्याहुः पार्थ धर्मविदो जनाः

^{१३.१०९.५४}अनार्तो व्याधिरहितो गच्छेदनशनं तु यः
पदे पदे यज्ञफलं स प्राप्नोति न संशयः

^{१३.१०९.५५}दिवं हंसप्रयुक्तेन विमानेन स गच्छति
शतं चाप्सरसः कन्या रमयन्त्यपि तं नरम्

^{१३.१०९.५६}आर्तो वा व्याधितो वापि गच्छेदनशनं तु यः
शतं वर्षसहस्राणां मोदते दिवि स प्रभो
काञ्चीनूपुरशब्देन सुप्तश्चैव प्रबोध्यते

^{१३.१०९.५७}सहस्रहंससंयुक्ते विमाने सोमवर्चसि
स गत्वा स्त्रीशताकीर्णे रमते भरतर्षभ

^{१३.१०९.५८}क्षीणस्याप्यायनं दृष्टं क्षतस्य क्षतरोहणम्
व्याधितस्यौषधग्रामः क्रुद्धस्य च प्रसादनम्

^{१३.१०९.५९}दुःखितस्यार्थमानाभ्यां द्रव्याणां प्रतिपादनम्
न चैते स्वर्गकामस्य रोचन्ते सुखमेधसः

^{१३.१०९.६०}अतः स कामसंयुक्तो विमाने हेमसंनिभे
रमते स्त्रीशताकीर्णे पुरुषोऽलंकृतः शुभे

^{१३.१०९.६१}स्वस्थः सफलसंकल्पः सुखी विगतकल्मषः
अनश्नन्देहमुत्सृज्य फलं प्राप्नोति मानवः

^{१३.१०९.६२}बालसूर्यप्रतीकाशे विमाने हेमवर्चसि
वैडूर्यमुक्ताखचिते वीणामुरजनादिते

^{१३.१०९.६३}पताकादीपिकाकीर्णे दिव्यघण्टानिनादिते
स्त्रीसहस्रानुचरिते स नरः सुखमेधते

^{१३.१०९.६४}यावन्ति रोमकूपाणि तस्य गात्रेषु पाण्डव
तावन्त्येव सहस्राणि वर्षाणां दिवि मोदते

^{१३.१०९.६५}नास्ति वेदात्परं शास्त्रं नास्ति मातृसमो गुरुः
न धर्मात्परमो लाभस्तपो नानशनात्परम्

^{१३.१०९.६६}ब्राह्मणेभ्यः परं नास्ति पावनं दिवि चेह च
उपवासैस्तथा तुल्यं तपःकर्म न विद्यते

^{१३.१०९.६७}उपोष्य विधिवद्देवास्त्रिदिवं प्रतिपेदिरे
ऋषयश्च परां सिद्धिमुपवासैरवाप्नुवन्

^{१३.१०९.६८}दिव्यं वर्षसहस्रं हि विश्वामित्रेण धीमता
क्षान्तमेकेन भक्तेन तेन विप्रत्वमागतः

^{१३.१०९.६९}च्यवनो जमदग्निश्च वसिष्ठो गौतमो भृगुः
सर्व एव दिवं प्राप्ताः क्षमावन्तो महर्षयः

^{१३.१०९.७०}इदमङ्गिरसा पूर्वं महर्षिभ्यः प्रदर्शितम्
यः प्रदर्शयते नित्यं न स दुःखमवाप्नुते

^{१३.१०९.७१}इमं तु कौन्तेय यथाक्रमं विधिं; प्रवर्तितं ह्यङ्गिरसा महर्षिणा
पठेत यो वै शृणुयाच्च नित्यदा; न विद्यते तस्य नरस्य किल्बिषम्

^{१३.१०९.७२}विमुच्यते चापि स सर्वसंकरै;र्न चास्य दोषैरभिभूयते मनः
वियोनिजानां च विजानते रुतं; ध्रुवां च कीर्तिं लभते नरोत्तमः