^{१४.१७.१}वासुदेव उवाच

^{१४.१७.२}ततस्तस्योपसंगृह्य पादौ प्रश्नान्सुदुर्वचान्
पप्रच्छ तांश्च सर्वान्स प्राह धर्मभृतां वरः

^{१४.१७.३}काश्यप उवाच

^{१४.१७.४}कथं शरीरं च्यवते कथं चैवोपपद्यते
कथं कष्टाच्च संसारात्संसरन्परिमुच्यते

^{१४.१७.५}आत्मानं वा कथं युक्त्वा तच्छरीरं विमुञ्चति
शरीरतश्च निर्मुक्तः कथमन्यत्प्रपद्यते

^{१४.१७.६}कथं शुभाशुभे चायं कर्मणी स्वकृते नरः
उपभुङ्क्ते क्व वा कर्म विदेहस्योपतिष्ठति

^{१४.१७.७}ब्राह्मण उवाच

^{१४.१७.८}एवं संचोदितः सिद्धः प्रश्नांस्तान्प्रत्यभाषत
आनुपूर्व्येण वार्ष्णेय यथा तन्मे वचः शृणु

^{१४.१७.९}सिद्ध उवाच

^{१४.१७.१०}आयुःकीर्तिकराणीह यानि कर्माणि सेवते
शरीरग्रहणेऽन्यस्मिंस्तेषु क्षीणेषु सर्वशः

^{१४.१७.११}आयुःक्षयपरीतात्मा विपरीतानि सेवते
बुद्धिर्व्यावर्तते चास्य विनाशे प्रत्युपस्थिते

^{१४.१७.१२}सत्त्वं बलं च कालं चाप्यविदित्वात्मनस्तथा
अतिवेलमुपाश्नाति तैर्विरुद्धान्यनात्मवान्

^{१४.१७.१३}यदायमतिकष्टानि सर्वाण्युपनिषेवते
अत्यर्थमपि वा भुङ्क्ते न वा भुङ्क्ते कदाचन

^{१४.१७.१४}दुष्टान्नं विषमान्नं च सोऽन्योन्येन विरोधि च
गुरु वापि समं भुङ्क्ते नातिजीर्णेऽपि वा पुनः

^{१४.१७.१५}व्यायाममतिमात्रं वा व्यवायं चोपसेवते
सततं कर्मलोभाद्वा प्राप्तं वेगविधारणम्

^{१४.१७.१६}रसातियुक्तमन्नं वा दिवास्वप्नं निषेवते
अपक्वानागते काले स्वयं दोषान्प्रकोपयन्

^{१४.१७.१७}स्वदोषकोपनाद्रोगं लभते मरणान्तिकम्
अथ चोद्बन्धनादीनि परीतानि व्यवस्यति

^{१४.१७.१८}तस्य तैः कारणैर्जन्तोः शरीराच्च्यवते यथा
जीवितं प्रोच्यमानं तद्यथावदुपधारय

^{१४.१७.१९}ऊष्मा प्रकुपितः काये तीव्रवायुसमीरितः
शरीरमनुपर्येति सर्वान्प्राणान्रुणद्धि वै

^{१४.१७.२०}अत्यर्थं बलवानूष्मा शरीरे परिकोपितः
भिनत्ति जीवस्थानानि तानि मर्माणि विद्धि च

^{१४.१७.२१}ततः सवेदनः सद्यो जीवः प्रच्यवते क्षरन्
शरीरं त्यजते जन्तुश्छिद्यमानेषु मर्मसु
वेदनाभिः परीतात्मा तद्विद्धि द्विजसत्तम

^{१४.१७.२२}जातीमरणसंविग्नाः सततं सर्वजन्तवः
दृश्यन्ते संत्यजन्तश्च शरीराणि द्विजर्षभ

^{१४.१७.२३}गर्भसंक्रमणे चापि मर्मणामतिसर्पणे
तादृशीमेव लभते वेदनां मानवः पुनः

^{१४.१७.२४}भिन्नसंधिरथ क्लेदमद्भिः स लभते नरः
यथा पञ्चसु भूतेषु संश्रितत्वं निगच्छति
शैत्यात्प्रकुपितः काये तीव्रवायुसमीरितः

^{१४.१७.२५}यः स पञ्चसु भूतेषु प्राणापाने व्यवस्थितः
स गच्छत्यूर्ध्वगो वायुः कृच्छ्रान्मुक्त्वा शरीरिणम्

^{१४.१७.२६}शरीरं च जहात्येव निरुच्छ्वासश्च दृश्यते
निरूष्मा स निरुच्छ्वासो निःश्रीको गतचेतनः

^{१४.१७.२७}ब्रह्मणा संपरित्यक्तो मृत इत्युच्यते नरः
स्रोतोभिर्यैर्विजानाति इन्द्रियार्थाञ्शरीरभृत्
तैरेव न विजानाति प्राणमाहारसंभवम्

^{१४.१७.२८}तत्रैव कुरुते काये यः स जीवः सनातनः
तेषां यद्यद्भवेद्युक्तं संनिपाते क्वचित्क्वचित्
तत्तन्मर्म विजानीहि शास्त्रदृष्टं हि तत्तथा

^{१४.१७.२९}तेषु मर्मसु भिन्नेषु ततः स समुदीरयन्
आविश्य हृदयं जन्तोः सत्त्वं चाशु रुणद्धि वै
ततः स चेतनो जन्तुर्नाभिजानाति किंचन

^{१४.१७.३०}तमसा संवृतज्ञानः संवृतेष्वथ मर्मसु
स जीवो निरधिष्ठानश्चाव्यते मातरिश्वना

^{१४.१७.३१}ततः स तं महोच्छ्वासं भृशमुच्छ्वस्य दारुणम्
निष्क्रामन्कम्पयत्याशु तच्छरीरमचेतनम्

^{१४.१७.३२}स जीवः प्रच्युतः कायात्कर्मभिः स्वैः समावृतः
अङ्कितः स्वैः शुभैः पुण्यैः पापैर्वाप्युपपद्यते

^{१४.१७.३३}ब्राह्मणा ज्ञानसंपन्ना यथावच्छ्रुतनिश्चयाः
इतरं कृतपुण्यं वा तं विजानन्ति लक्षणैः

^{१४.१७.३४}यथान्धकारे खद्योतं लीयमानं ततस्ततः
चक्षुष्मन्तः प्रपश्यन्ति तथा तं ज्ञानचक्षुषः

^{१४.१७.३५}पश्यन्त्येवंविधाः सिद्धा जीवं दिव्येन चक्षुषा
च्यवन्तं जायमानं च योनिं चानुप्रवेशितम्

^{१४.१७.३६}तस्य स्थानानि दृष्टानि त्रिविधानीह शास्त्रतः
कर्मभूमिरियं भूमिर्यत्र तिष्ठन्ति जन्तवः

^{१४.१७.३७}ततः शुभाशुभं कृत्वा लभन्ते सर्वदेहिनः
इहैवोच्चावचान्भोगान्प्राप्नुवन्ति स्वकर्मभिः

^{१४.१७.३८}इहैवाशुभकर्मा तु कर्मभिर्निरयं गतः
अवाक्स निरये पापो मानवः पच्यते भृशम्
तस्मात्सुदुर्लभो मोक्ष आत्मा रक्ष्यो भृशं ततः

^{१४.१७.३९}ऊर्ध्वं तु जन्तवो गत्वा येषु स्थानेष्ववस्थिताः
कीर्त्यमानानि तानीह तत्त्वतः संनिबोध मे
तच्छ्रुत्वा नैष्ठिकीं बुद्धिं बुध्येथाः कर्मनिश्चयात्

^{१४.१७.४०}तारारूपाणि सर्वाणि यच्चैतच्चन्द्रमण्डलम्
यच्च विभ्राजते लोके स्वभासा सूर्यमण्डलम्
स्थानान्येतानि जानीहि नराणां पुण्यकर्मणाम्

^{१४.१७.४१}कर्मक्षयाच्च ते सर्वे च्यवन्ते वै पुनः पुनः
तत्रापि च विशेषोऽस्ति दिवि नीचोच्चमध्यमः

^{१४.१७.४२}न तत्राप्यस्ति संतोषो दृष्ट्वा दीप्ततरां श्रियम्
इत्येता गतयः सर्वाः पृथक्त्वे समुदीरिताः

^{१४.१७.४३}उपपत्तिं तु गर्भस्य वक्ष्याम्यहमतः परम्
यथावत्तां निगदतः शृणुष्वावहितो द्विज