^{३.१९८.१}मार्कण्डेय उवाच

^{३.१९८.२}चिन्तयित्वा तदाश्चर्यं स्त्रिया प्रोक्तमशेषतः
विनिन्दन्स द्विजोऽऽत्मानमागस्कृत इवाबभौ

^{३.१९८.३}चिन्तयानः स धर्मस्य सूक्ष्मां गतिमथाब्रवीत्
श्रद्दधानेन भाव्यं वै गच्छामि मिथिलामहम्

^{३.१९८.४}कृतात्मा धर्मवित्तस्यां व्याधो निवसते किल
तं गच्छाम्यहमद्यैव धर्मं प्रष्टुं तपोधनम्

^{३.१९८.५}इति संचिन्त्य मनसा श्रद्दधानः स्त्रिया वचः
बलाकाप्रत्ययेनासौ धर्म्यैश्च वचनैः शुभैः
संप्रतस्थे स मिथिलां कौतूहलसमन्वितः

^{३.१९८.६}अतिक्रामन्नरण्यानि ग्रामांश्च नगराणि च
ततो जगाम मिथिलां जनकेन सुरक्षिताम्

^{३.१९८.७}धर्मसेतुसमाकीर्णां यज्ञोत्सववतीं शुभाम्
गोपुराट्टालकवतीं गृहप्राकारशोभिताम्

^{३.१९८.८}प्रविश्य स पुरीं रम्यां विमानैर्बहुभिर्वृताम्
पण्यैश्च बहुभिर्युक्तां सुविभक्तमहापथाम्

^{३.१९८.९}अश्वै रथैस्तथा नागैर्यानैश्च बहुभिर्वृताम्
हृष्टपुष्टजनाकीर्णां नित्योत्सवसमाकुलाम्

^{३.१९८.१०}सोऽपश्यद्बहुवृत्तान्तां ब्राह्मणः समतिक्रमन्
धर्मव्याधमपृच्छच्च स चास्य कथितो द्विजैः

^{३.१९८.११}अपश्यत्तत्र गत्वा तं सूनामध्ये व्यवस्थितम्
मार्गमाहिषमांसानि विक्रीणन्तं तपस्विनम्
आकुलत्वात्तु क्रेतॄणामेकान्ते संस्थितो द्विजः

^{३.१९८.१२}स तु ज्ञात्वा द्विजं प्राप्तं सहसा संभ्रमोत्थितः
आजगाम यतो विप्रः स्थित एकान्त आसने

^{३.१९८.१३}व्याध उवाच

^{३.१९८.१४}अभिवादये त्वा भगवन्स्वागतं ते द्विजोत्तम
अहं व्याधस्तु भद्रं ते किं करोमि प्रशाधि माम्

^{३.१९८.१५}एकपत्न्या यदुक्तोऽसि गच्छ त्वं मिथिलामिति
जानाम्येतदहं सर्वं यदर्थं त्वमिहागतः

^{३.१९८.१६}मार्कण्डेय उवाच

^{३.१९८.१७}श्रुत्वा तु तस्य तद्वाक्यं स विप्रो भृशहर्षितः
द्वितीयमिदमाश्चर्यमित्यचिन्तयत द्विजः

^{३.१९८.१८}अदेशस्थं हि ते स्थानमिति व्याधोऽब्रवीद्द्विजम्
गृहं गच्छाव भगवन्यदि रोचयसेऽनघ

^{३.१९८.१९}बाढमित्येव संहृष्टो विप्रो वचनमब्रवीत्
अग्रतस्तु द्विजं कृत्वा स जगाम गृहान्प्रति

^{३.१९८.२०}प्रविश्य च गृहं रम्यमासनेनाभिपूजितः
पाद्यमाचमनीयं च प्रतिगृह्य द्विजोत्तमः

^{३.१९८.२१}ततः सुखोपविष्टस्तं व्याधं वचनमब्रवीत्
कर्मैतद्वै न सदृशं भवतः प्रतिभाति मे
अनुतप्ये भृशं तात तव घोरेण कर्मणा

^{३.१९८.२२}व्याध उवाच

^{३.१९८.२३}कुलोचितमिदं कर्म पितृपैतामहं मम
वर्तमानस्य मे धर्मे स्वे मन्युं मा कृथा द्विज

^{३.१९८.२४}धात्रा तु विहितं पूर्वं कर्म स्वं पालयाम्यहम्
प्रयत्नाच्च गुरू वृद्धौ शुश्रूषेऽहं द्विजोत्तम

^{३.१९८.२५}सत्यं वदे नाभ्यसूये यथाशक्ति ददामि च
देवतातिथिभृत्यानामवशिष्टेन वर्तये

^{३.१९८.२६}न कुत्सयाम्यहं किंचिन्न गर्हे बलवत्तरम्
कृतमन्वेति कर्तारं पुरा कर्म द्विजोत्तम

^{३.१९८.२७}कृषिगोरक्ष्यवाणिज्यमिह लोकस्य जीवनम्
दण्डनीतिस्त्रयी विद्या तेन लोका भवन्त्युत

^{३.१९८.२८}कर्म शूद्रे कृषिर्वैश्ये संग्रामः क्षत्रिये स्मृतः
ब्रह्मचर्यं तपो मन्त्राः सत्यं च ब्राह्मणे सदा

^{३.१९८.२९}राजा प्रशास्ति धर्मेण स्वकर्मनिरताः प्रजाः
विकर्माणश्च ये केचित्तान्युनक्ति स्वकर्मसु

^{३.१९८.३०}भेतव्यं हि सदा राज्ञां प्रजानामधिपा हि ते
मारयन्ति विकर्मस्थं लुब्धा मृगमिवेषुभिः

^{३.१९८.३१}जनकस्येह विप्रर्षे विकर्मस्थो न विद्यते
स्वकर्मनिरता वर्णाश्चत्वारोऽपि द्विजोत्तम

^{३.१९८.३२}स एष जनको राजा दुर्वृत्तमपि चेत्सुतम्
दण्ड्यं दण्डे निक्षिपति तथा न ग्लाति धार्मिकम्

^{३.१९८.३३}सुयुक्तचारो नृपतिः सर्वं धर्मेण पश्यति
श्रीश्च राज्यं च दण्डश्च क्षत्रियाणां द्विजोत्तम

^{३.१९८.३४}राजानो हि स्वधर्मेण श्रियमिच्छन्ति भूयसीम्
सर्वेषामेव वर्णानां त्राता राजा भवत्युत

^{३.१९८.३५}परेण हि हतान्ब्रह्मन्वराहमहिषानहम्
न स्वयं हन्मि विप्रर्षे विक्रीणामि सदा त्वहम्

^{३.१९८.३६}न भक्षयामि मांसानि ऋतुगामी तथा ह्यहम्
सदोपवासी च तथा नक्तभोजी तथा द्विज

^{३.१९८.३७}अशीलश्चापि पुरुषो भूत्वा भवति शीलवान्
प्राणिहिंसारतश्चापि भवते धार्मिकः पुनः

^{३.१९८.३८}व्यभिचारान्नरेन्द्राणां धर्मः संकीर्यते महान्
अधर्मो वर्धते चापि संकीर्यन्ते तथा प्रजाः

^{३.१९८.३९}उरुण्डा वामनाः कुब्जाः स्थूलशीर्षास्तथैव च
क्लीबाश्चान्धाश्च जायन्ते बधिरा लम्बचूचुकाः
पार्थिवानामधर्मत्वात्प्रजानामभवः सदा

^{३.१९८.४०}स एष राजा जनकः सर्वं धर्मेण पश्यति
अनुगृह्णन्प्रजाः सर्वाः स्वधर्मनिरताः सदा

^{३.१९८.४१}ये चैव मां प्रशंसन्ति ये च निन्दन्ति मानवाः
सर्वान्सुपरिणीतेन कर्मणा तोषयाम्यहम्

^{३.१९८.४२}ये जीवन्ति स्वधर्मेण संभुञ्जन्ते च पार्थिवाः
न किंचिदुपजीवन्ति दक्षा उत्थानशीलिनः

^{३.१९८.४३}शक्त्यान्नदानं सततं तितिक्षा धर्मनित्यता
यथार्हं प्रतिपूजा च सर्वभूतेषु वै दया
त्यागान्नान्यत्र मर्त्यानां गुणास्तिष्ठन्ति पूरुषे

^{३.१९८.४४}मृषावादं परिहरेत्कुर्यात्प्रियमयाचितः
न च कामान्न संरम्भान्न द्वेषाद्धर्ममुत्सृजेत्

^{३.१९८.४५}प्रिये नातिभृशं हृष्येदप्रिये न च संज्वरेत्
न मुह्येदर्थकृच्छ्रेषु न च धर्मं परित्यजेत्

^{३.१९८.४६}कर्म चेत्किंचिदन्यत्स्यादितरन्न समाचरेत्
यत्कल्याणमभिध्यायेत्तत्रात्मानं नियोजयेत्

^{३.१९८.४७}न पापं प्रति पापः स्यात्साधुरेव सदा भवेत्
आत्मनैव हतः पापो यः पापं कर्तुमिच्छति

^{३.१९८.४८}कर्म चैतदसाधूनां वृजिनानामसाधुवत्
न धर्मोऽस्तीति मन्वानाः शुचीनवहसन्ति ये
अश्रद्दधाना धर्मस्य ते नश्यन्ति न संशयः

^{३.१९८.४९}महादृतिरिवाध्मातः पापो भवति नित्यदा
मूढानामवलिप्तानामसारं भाषितं भवेत्
दर्शयत्यन्तरात्मानं दिवा रूपमिवांशुमान्

^{३.१९८.५०}न लोके राजते मूर्खः केवलात्मप्रशंसया
अपि चेह मृजा हीनः कृतविद्यः प्रकाशते

^{३.१९८.५१}अब्रुवन्कस्यचिन्निन्दामात्मपूजामवर्णयन्
न कश्चिद्गुणसंपन्नः प्रकाशो भुवि दृश्यते

^{३.१९८.५२}विकर्मणा तप्यमानः पापाद्विपरिमुच्यते
नैतत्कुर्यां पुनरिति द्वितीयात्परिमुच्यते

^{३.१९८.५३}कर्मणा येन तेनेह पापाद्द्विजवरोत्तम
एवं श्रुतिरियं ब्रह्मन्धर्मेषु परिदृश्यते

^{३.१९८.५४}पापान्यबुद्ध्वेह पुरा कृतानि; प्राग्धर्मशीलो विनिहन्ति पश्चात्
धर्मो ब्रह्मन्नुदते पूरुषाणां; यत्कुर्वते पापमिह प्रमादात्

^{३.१९८.५५}पापं कृत्वा हि मन्येत नाहमस्मीति पूरुषः
चिकीर्षेदेव कल्याणं श्रद्दधानोऽनसूयकः

^{३.१९८.५६}वसनस्येव छिद्राणि साधूनां विवृणोति यः
पापं चेत्पुरुषः कृत्वा कल्याणमभिपद्यते
मुच्यते सर्वपापेभ्यो महाभ्रैरिव चन्द्रमाः

^{३.१९८.५७}यथादित्यः समुद्यन्वै तमः सर्वं व्यपोहति
एवं कल्याणमातिष्ठन्सर्वपापैः प्रमुच्यते

^{३.१९८.५८}पापानां विद्ध्यधिष्ठानं लोभमेव द्विजोत्तम
लुब्धाः पापं व्यवस्यन्ति नरा नातिबहुश्रुताः
अधर्मा धर्मरूपेण तृणैः कूपा इवावृताः

^{३.१९८.५९}तेषां दमः पवित्राणि प्रलापा धर्मसंश्रिताः
सर्वं हि विद्यते तेषु शिष्टाचारः सुदुर्लभः

^{३.१९८.६०}मार्कण्डेय उवाच

^{३.१९८.६१}स तु विप्रो महाप्राज्ञो धर्मव्याधमपृच्छत
शिष्टाचारं कथमहं विद्यामिति नरोत्तम
एतन्महामते व्याध प्रब्रवीहि यथातथम्

^{३.१९८.६२}व्याध उवाच

^{३.१९८.६३}यज्ञो दानं तपो वेदाः सत्यं च द्विजसत्तम
पञ्चैतानि पवित्राणि शिष्टाचारेषु नित्यदा

^{३.१९८.६४}कामक्रोधौ वशे कृत्वा दम्भं लोभमनार्जवम्
धर्म इत्येव संतुष्टास्ते शिष्टाः शिष्टसंमताः

^{३.१९८.६५}न तेषां विद्यतेऽवृत्तं यज्ञस्वाध्यायशीलिनाम्
आचारपालनं चैव द्वितीयं शिष्टलक्षणम्

^{३.१९८.६६}गुरुशुश्रूषणं सत्यमक्रोधो दानमेव च
एतच्चतुष्टयं ब्रह्मञ्शिष्टाचारेषु नित्यदा

^{३.१९८.६७}शिष्टाचारे मनः कृत्वा प्रतिष्ठाप्य च सर्वशः
यामयं लभते तुष्टिं सा न शक्या ह्यतोऽन्यथा

^{३.१९८.६८}वेदस्योपनिषत्सत्यं सत्यस्योपनिषद्दमः
दमस्योपनिषत्त्यागः शिष्टाचारेषु नित्यदा

^{३.१९८.६९}ये तु धर्ममसूयन्ते बुद्धिमोहान्विता नराः
अपथा गच्छतां तेषामनुयातापि पीड्यते

^{३.१९८.७०}ये तु शिष्टाः सुनियताः श्रुतित्यागपरायणाः
धर्म्यं पन्थानमारूढाः सत्यधर्मपरायणाः

^{३.१९८.७१}नियच्छन्ति परां बुद्धिं शिष्टाचारान्विता नराः
उपाध्यायमते युक्ताः स्थित्या धर्मार्थदर्शिनः

^{३.१९८.७२}नास्तिकान्भिन्नमर्यादान्क्रूरान्पापमतौ स्थितान्
त्यज ताञ्ज्ञानमाश्रित्य धार्मिकानुपसेव्य च

^{३.१९८.७३}कामलोभग्रहाकीर्णां पञ्चेन्द्रियजलां नदीम्
नावं धृतिमयीं कृत्वा जन्मदुर्गाणि संतर

^{३.१९८.७४}क्रमेण संचितो धर्मो बुद्धियोगमयो महान्
शिष्टाचारे भवेत्साधू रागः शुक्लेव वाससि

^{३.१९८.७५}अहिंसा सत्यवचनं सर्वभूतहितं परम्
अहिंसा परमो धर्मः स च सत्ये प्रतिष्ठितः
सत्ये कृत्वा प्रतिष्ठां तु प्रवर्तन्ते प्रवृत्तयः

^{३.१९८.७६}सत्यमेव गरीयस्तु शिष्टाचारनिषेवितम्
आचारश्च सतां धर्मः सन्तश्चाचारलक्षणाः

^{३.१९८.७७}यो यथाप्रकृतिर्जन्तुः स्वां स्वां प्रकृतिमश्नुते
पापात्मा क्रोधकामादीन्दोषानाप्नोत्यनात्मवान्

^{३.१९८.७८}आरम्भो न्याययुक्तो यः स हि धर्म इति स्मृतः
अनाचारस्त्वधर्मेति एतच्छिष्टानुशासनम्

^{३.१९८.७९}अक्रुध्यन्तोऽनसूयन्तो निरहंकारमत्सराः
ऋजवः शमसंपन्नाः शिष्टाचारा भवन्ति ते

^{३.१९८.८०}त्रैविद्यवृद्धाः शुचयो वृत्तवन्तो मनस्विनः
गुरुशुश्रूषवो दान्ताः शिष्टाचारा भवन्त्युत

^{३.१९८.८१}तेषामदीनसत्त्वानां दुष्कराचारकर्मणाम्
स्वैः कर्मभिः सत्कृतानां घोरत्वं संप्रणश्यति

^{३.१९८.८२}तं सदाचारमाश्चर्यं पुराणं शाश्वतं ध्रुवम्
धर्मं धर्मेण पश्यन्तः स्वर्गं यान्ति मनीषिणः

^{३.१९८.८३}आस्तिका मानहीनाश्च द्विजातिजनपूजकाः
श्रुतवृत्तोपसंपन्नाः ते सन्तः स्वर्गगामिनः

^{३.१९८.८४}वेदोक्तः परमो धर्मो धर्मशास्त्रेषु चापरः
शिष्टाचीर्णश्च शिष्टानां त्रिविधं धर्मलक्षणम्

^{३.१९८.८५}पारणं चापि विद्यानां तीर्थानामवगाहनम्
क्षमा सत्यार्जवं शौचं शिष्टाचारनिदर्शनम्

^{३.१९८.८६}सर्वभूतदयावन्तो अहिंसानिरताः सदा
परुषं न प्रभाषन्ते सदा सन्तो द्विजप्रियाः

^{३.१९८.८७}शुभानामशुभानां च कर्मणां फलसंचये
विपाकमभिजानन्ति ते शिष्टाः शिष्टसंमताः

^{३.१९८.८८}न्यायोपेता गुणोपेताः सर्वलोकहितैषिणः
सन्तः स्वर्गजितः शुक्लाः संनिविष्टाश्च सत्पथे

^{३.१९८.८९}दातारः संविभक्तारो दीनानुग्रहकारिणः
सर्वभूतदयावन्तस्ते शिष्टाः शिष्टसंमताः

^{३.१९८.९०}सर्वपूज्याः श्रुतधनास्तथैव च तपस्विनः
दाननित्याः सुखाँल्लोकानाप्नुवन्तीह च श्रियम्

^{३.१९८.९१}पीडया च कलत्रस्य भृत्यानां च समाहिताः
अतिशक्त्या प्रयच्छन्ति सन्तः सद्भिः समागताः

^{३.१९८.९२}लोकयात्रां च पश्यन्तो धर्ममात्महितानि च
एवं सन्तो वर्तमाना एधन्ते शाश्वतीः समाः

^{३.१९८.९३}अहिंसा सत्यवचनमानृशंस्यमथार्जवम्
अद्रोहो नातिमानश्च ह्रीस्तितिक्षा दमः शमः

^{३.१९८.९४}धीमन्तो धृतिमन्तश्च भूतानामनुकम्पकाः
अकामद्वेषसंयुक्तास्ते सन्तो लोकसत्कृताः

^{३.१९८.९५}त्रीण्येव तु पदान्याहुः सतां वृत्तमनुत्तमम्
न द्रुह्येच्चैव दद्याच्च सत्यं चैव सदा वदेत्

^{३.१९८.९६}सर्वत्र च दयावन्तः सन्तः करुणवेदिनः
गच्छन्तीह सुसंतुष्टा धर्म्यं पन्थानमुत्तमम्
शिष्टाचारा महात्मानो येषां धर्मः सुनिश्चितः

^{३.१९८.९७}अनसूया क्षमा शान्तिः संतोषः प्रियवादिता
कामक्रोधपरित्यागः शिष्टाचारनिषेवणम्

^{३.१९८.९८}कर्मणा श्रुतसंपन्नं सतां मार्गमनुत्तमम्
शिष्टाचारं निषेवन्ते नित्यं धर्मेष्वतन्द्रिताः

^{३.१९८.९९}प्रज्ञाप्रासादमारुह्य मुह्यतो महतो जनान्
प्रेक्षन्तो लोकवृत्तानि विविधानि द्विजोत्तम
अतिपुण्यानि पापानि तानि द्विजवरोत्तम

^{३.१९८.१००}एतत्ते सर्वमाख्यातं यथाप्रज्ञं यथाश्रुतम्
शिष्टाचारगुणान्ब्रह्मन्पुरस्कृत्य द्विजर्षभ