^{३.१९७.१}मार्कण्डेय उवाच

^{३.१९७.२}कश्चिद्द्विजातिप्रवरो वेदाध्यायी तपोधनः
तपस्वी धर्मशीलश्च कौशिको नाम भारत

^{३.१९७.३}साङ्गोपनिषदान्वेदानधीते द्विजसत्तमः
स वृक्षमूले कस्मिंश्चिद्वेदानुच्चारयन्स्थितः

^{३.१९७.४}उपरिष्टाच्च वृक्षस्य बलाका संन्यलीयत
तया पुरीषमुत्सृष्टं ब्राह्मणस्य तदोपरि

^{३.१९७.५}तामवेक्ष्य ततः क्रुद्धः समपध्यायत द्विजः
भृशं क्रोधाभिभूतेन बलाका सा निरीक्षिता

^{३.१९७.६}अपध्याता च विप्रेण न्यपतद्वसुधातले
बलाकां पतितां दृष्ट्वा गतसत्त्वामचेतनाम्
कारुण्यादभिसंतप्तः पर्यशोचत तां द्विजः

^{३.१९७.७}अकार्यं कृतवानस्मि रागद्वेषबलात्कृतः
इत्युक्त्वा बहुशो विद्वान्ग्रामं भैक्षाय संश्रितः

^{३.१९७.८}ग्रामे शुचीनि प्रचरन्कुलानि भरतर्षभ
प्रविष्टस्तत्कुलं यत्र पूर्वं चरितवांस्तु सः

^{३.१९७.९}देहीति याचमानो वै तिष्ठेत्युक्तः स्त्रिया ततः
शौचं तु यावत्कुरुते भाजनस्य कुटुम्बिनी

^{३.१९७.१०}एतस्मिन्नन्तरे राजन्क्षुधासंपीडितो भृशम्
भर्ता प्रविष्टः सहसा तस्या भरतसत्तम

^{३.१९७.११}सा तु दृष्ट्वा पतिं साध्वी ब्राह्मणं व्यपहाय तम्
पाद्यमाचमनीयं च ददौ भर्त्रे तथासनम्

^{३.१९७.१२}प्रह्वा पर्यचरच्चापि भर्तारमसितेक्षणा
आहारेणाथ भक्ष्यैश्च वाक्यैः सुमधुरैस्तथा

^{३.१९७.१३}उच्छिष्टं भुञ्जते भर्तुः सा तु नित्यं युधिष्ठिर
दैवतं च पतिं मेने भर्तुश्चित्तानुसारिणी

^{३.१९७.१४}न कर्मणा न मनसा नात्यश्नान्नापि चापिबत्
तं सर्वभावोपगता पतिशुश्रूषणे रता

^{३.१९७.१५}साध्वाचारा शुचिर्दक्षा कुटुम्बस्य हितैषिणी
भर्तुश्चापि हितं यत्तत्सततं सानुवर्तते

^{३.१९७.१६}देवतातिथिभृत्यानां श्वश्रूश्वशुरयोस्तथा
शुश्रूषणपरा नित्यं सततं संयतेन्द्रिया

^{३.१९७.१७}सा ब्राह्मणं तदा दृष्ट्वा संस्थितं भैक्षकाङ्क्षिणम्
कुर्वती पतिशुश्रूषां सस्माराथ शुभेक्षणा

^{३.१९७.१८}व्रीडिता साभवत्साध्वी तदा भरतसत्तम
भिक्षामादाय विप्राय निर्जगाम यशस्विनी

^{३.१९७.१९}ब्राह्मण उवाच

^{३.१९७.२०}किमिदं भवति त्वं मां तिष्ठेत्युक्त्वा वराङ्गने
उपरोधं कृतवती न विसर्जितवत्यसि

^{३.१९७.२१}मार्कण्डेय उवाच

^{३.१९७.२२}ब्राह्मणं क्रोधसंतप्तं ज्वलन्तमिव तेजसा
दृष्ट्वा साध्वी मनुष्येन्द्र सान्त्वपूर्वं वचोऽब्रवीत्

^{३.१९७.२३}क्षन्तुमर्हसि मे विप्र भर्ता मे दैवतं महत्
स चापि क्षुधितः श्रान्तः प्राप्तः शुश्रूषितो मया

^{३.१९७.२४}ब्राह्मण उवाच

^{३.१९७.२५}ब्राह्मणा न गरीयांसो गरीयांस्ते पतिः कृतः
गृहस्थधर्मे वर्तन्ती ब्राह्मणानवमन्यसे

^{३.१९७.२६}इन्द्रोऽप्येषां प्रणमते किं पुनर्मानुषा भुवि
अवलिप्ते न जानीषे वृद्धानां न श्रुतं त्वया
ब्राह्मणा ह्यग्निसदृशा दहेयुः पृथिवीमपि

^{३.१९७.२७}स्त्र्युवाच

^{३.१९७.२८}नावजानाम्यहं विप्रान्देवैस्तुल्यान्मनस्विनः
अपराधमिमं विप्र क्षन्तुमर्हसि मेऽनघ

^{३.१९७.२९}जानामि तेजो विप्राणां महाभाग्यं च धीमताम्
अपेयः सागरः क्रोधात्कृतो हि लवणोदकः

^{३.१९७.३०}तथैव दीप्ततपसां मुनीनां भावितात्मनाम्
येषां क्रोधाग्निरद्यापि दण्डके नोपशाम्यति

^{३.१९७.३१}ब्राह्मणानां परिभवाद्वातापिश्च दुरात्मवान्
अगस्त्यमृषिमासाद्य जीर्णः क्रूरो महासुरः

^{३.१९७.३२}प्रभावा बहवश्चापि श्रूयन्ते ब्रह्मवादिनाम्
क्रोधः सुविपुलो ब्रह्मन्प्रसादश्च महात्मनाम्

^{३.१९७.३३}अस्मिंस्त्वतिक्रमे ब्रह्मन्क्षन्तुमर्हसि मेऽनघ
पतिशुश्रूषया धर्मो यः स मे रोचते द्विज

^{३.१९७.३४}दैवतेष्वपि सर्वेषु भर्ता मे दैवतं परम्
अविशेषेण तस्याहं कुर्यां धर्मं द्विजोत्तम

^{३.१९७.३५}शुश्रूषायाः फलं पश्य पत्युर्ब्राह्मण यादृशम्
बलाका हि त्वया दग्धा रोषात्तद्विदितं मम

^{३.१९७.३६}क्रोधः शत्रुः शरीरस्थो मनुष्याणां द्विजोत्तम
यः क्रोधमोहौ त्यजति तं देवा ब्राह्मणं विदुः

^{३.१९७.३७}यो वदेदिह सत्यानि गुरुं संतोषयेत च
हिंसितश्च न हिंसेत तं देवा ब्राह्मणं विदुः

^{३.१९७.३८}जितेन्द्रियो धर्मपरः स्वाध्यायनिरतः शुचिः
कामक्रोधौ वशे यस्य तं देवा ब्राह्मणं विदुः

^{३.१९७.३९}यस्य चात्मसमो लोको धर्मज्ञस्य मनस्विनः
सर्वधर्मेषु च रतस्तं देवा ब्राह्मणं विदुः

^{३.१९७.४०}योऽध्यापयेदधीयीत यजेद्वा याजयीत वा
दद्याद्वापि यथाशक्ति तं देवा ब्राह्मणं विदुः

^{३.१९७.४१}ब्रह्मचारी च वेदान्यो अधीयीत द्विजोत्तमः
स्वाध्याये चाप्रमत्तो वै तं देवा ब्राह्मणं विदुः

^{३.१९७.४२}यद्ब्राह्मणानां कुशलं तदेषां परिकीर्तयेत्
सत्यं तथा व्याहरतां नानृते रमते मनः

^{३.१९७.४३}धनं तु ब्राह्मणस्याहुः स्वाध्यायं दममार्जवम्
इन्द्रियाणां निग्रहं च शाश्वतं द्विजसत्तम
सत्यार्जवे धर्ममाहुः परं धर्मविदो जनाः

^{३.१९७.४४}दुर्ज्ञेयः शाश्वतो धर्मः स तु सत्ये प्रतिष्ठितः
श्रुतिप्रमाणो धर्मः स्यादिति वृद्धानुशासनम्

^{३.१९७.४५}बहुधा दृश्यते धर्मः सूक्ष्म एव द्विजोत्तम
भवानपि च धर्मज्ञः स्वाध्यायनिरतः शुचिः
न तु तत्त्वेन भगवन्धर्मान्वेत्सीति मे मतिः

^{३.१९७.४६}मातापितृभ्यां शुश्रूषुः सत्यवादी जितेन्द्रियः
मिथिलायां वसन्व्याधः स ते धर्मान्प्रवक्ष्यति
तत्र गच्छस्व भद्रं ते यथाकामं द्विजोत्तम

^{३.१९७.४७}अत्युक्तमपि मे सर्वं क्षन्तुमर्हस्यनिन्दित
स्त्रियो ह्यवध्याः सर्वेषां ये धर्मविदुषो जनाः

^{३.१९७.४८}ब्राह्मण उवाच

^{३.१९७.४९}प्रीतोऽस्मि तव भद्रं ते गतः क्रोधश्च शोभने
उपालम्भस्त्वया ह्युक्तो मम निःश्रेयसं परम्
स्वस्ति तेऽस्तु गमिष्यामि साधयिष्यामि शोभने

^{३.१९७.५०}मार्कण्डेय उवाच

^{३.१९७.५१}तया विसृष्टो निर्गम्य स्वमेव भवनं ययौ
विनिन्दन्स द्विजोऽऽत्मानं कौशिको नरसत्तम