^{५.३९.१}धृतराष्ट्र उवाच

^{५.३९.२}अनीश्वरोऽयं पुरुषो भवाभवे; सूत्रप्रोता दारुमयीव योषा
धात्रा तु दिष्टस्य वशे किलायं; तस्माद्वद त्वं श्रवणे धृतोऽहम्

^{५.३९.३}विदुर उवाच

^{५.३९.४}अप्राप्तकालं वचनं बृहस्पतिरपि ब्रुवन्
लभते बुद्ध्यवज्ञानमवमानं च भारत

^{५.३९.५}प्रियो भवति दानेन प्रियवादेन चापरः
मन्त्रं मूलबलेनान्यो यः प्रियः प्रिय एव सः

^{५.३९.६}द्वेष्यो न साधुर्भवति न मेधावी न पण्डितः
प्रिये शुभानि कर्माणि द्वेष्ये पापानि भारत

^{५.३९.७}न स क्षयो महाराज यः क्षयो वृद्धिमावहेत्
क्षयः स त्विह मन्तव्यो यं लब्ध्वा बहु नाशयेत्

^{५.३९.८}समृद्धा गुणतः केचिद्भवन्ति धनतोऽपरे
धनवृद्धान्गुणैर्हीनान्धृतराष्ट्र विवर्जयेत्

^{५.३९.९}धृतराष्ट्र उवाच

^{५.३९.१०}सर्वं त्वमायतीयुक्तं भाषसे प्राज्ञसंमतम्
न चोत्सहे सुतं त्यक्तुं यतो धर्मस्ततो जयः

^{५.३९.११}विदुर उवाच

^{५.३९.१२}स्वभावगुणसंपन्नो न जातु विनयान्वितः
सुसूक्ष्ममपि भूतानामुपमर्दं प्रयोक्ष्यते

^{५.३९.१३}परापवादनिरताः परदुःखोदयेषु च
परस्परविरोधे च यतन्ते सततोत्थिताः

^{५.३९.१४}सदोषं दर्शनं येषां संवासे सुमहद्भयम्
अर्थादाने महान्दोषः प्रदाने च महद्भयम्

^{५.३९.१५}ये पापा इति विख्याताः संवासे परिगर्हिताः
युक्ताश्चान्यैर्महादोषैर्ये नरास्तान्विवर्जयेत्

^{५.३९.१६}निवर्तमाने सौहार्दे प्रीतिर्नीचे प्रणश्यति
या चैव फलनिर्वृत्तिः सौहृदे चैव यत्सुखम्

^{५.३९.१७}यतते चापवादाय यत्नमारभते क्षये
अल्पेऽप्यपकृते मोहान्न शान्तिमुपगच्छति

^{५.३९.१८}तादृशैः संगतं नीचैर्नृशंसैरकृतात्मभिः
निशाम्य निपुणं बुद्ध्या विद्वान्दूराद्विवर्जयेत्

^{५.३९.१९}यो ज्ञातिमनुगृह्णाति दरिद्रं दीनमातुरम्
स पुत्रपशुभिर्वृद्धिं यशश्चाव्ययमश्नुते

^{५.३९.२०}ज्ञातयो वर्धनीयास्तैर्य इच्छन्त्यात्मनः शुभम्
कुलवृद्धिं च राजेन्द्र तस्मात्साधु समाचर

^{५.३९.२१}श्रेयसा योक्ष्यसे राजन्कुर्वाणो ज्ञातिसत्क्रियाम्
विगुणा ह्यपि संरक्ष्या ज्ञातयो भरतर्षभ

^{५.३९.२२}किं पुनर्गुणवन्तस्ते त्वत्प्रसादाभिकाङ्क्षिणः
प्रसादं कुरु दीनानां पाण्डवानां विशां पते

^{५.३९.२३}दीयन्तां ग्रामकाः केचित्तेषां वृत्त्यर्थमीश्वर
एवं लोके यशःप्राप्तो भविष्यसि नराधिप

^{५.३९.२४}वृद्धेन हि त्वया कार्यं पुत्राणां तात रक्षणम्
मया चापि हितं वाच्यं विद्धि मां त्वद्धितैषिणम्

^{५.३९.२५}ज्ञातिभिर्विग्रहस्तात न कर्तव्यो भवार्थिना
सुखानि सह भोज्यानि ज्ञातिभिर्भरतर्षभ

^{५.३९.२६}संभोजनं संकथनं संप्रीतिश्च परस्परम्
ज्ञातिभिः सह कार्याणि न विरोधः कथंचन

^{५.३९.२७}ज्ञातयस्तारयन्तीह ज्ञातयो मज्जयन्ति च
सुवृत्तास्तारयन्तीह दुर्वृत्ता मज्जयन्ति च

^{५.३९.२८}सुवृत्तो भव राजेन्द्र पाण्डवान्प्रति मानद
अधर्षणीयः शत्रूणां तैर्वृतस्त्वं भविष्यसि

^{५.३९.२९}श्रीमन्तं ज्ञातिमासाद्य यो ज्ञातिरवसीदति
दिग्धहस्तं मृग इव स एनस्तस्य विन्दति

^{५.३९.३०}पश्चादपि नरश्रेष्ठ तव तापो भविष्यति
तान्वा हतान्सुतान्वापि श्रुत्वा तदनुचिन्तय

^{५.३९.३१}येन खट्वां समारूढः परितप्येत कर्मणा
आदावेव न तत्कुर्यादध्रुवे जीविते सति

^{५.३९.३२}न कश्चिन्नापनयते पुमानन्यत्र भार्गवात्
शेषसंप्रतिपत्तिस्तु बुद्धिमत्स्वेव तिष्ठति

^{५.३९.३३}दुर्योधनेन यद्येतत्पापं तेषु पुरा कृतम्
त्वया तत्कुलवृद्धेन प्रत्यानेयं नरेश्वर

^{५.३९.३४}तांस्त्वं पदे प्रतिष्ठाप्य लोके विगतकल्मषः
भविष्यसि नरश्रेष्ठ पूजनीयो मनीषिणाम्

^{५.३९.३५}सुव्याहृतानि धीराणां फलतः प्रविचिन्त्य यः
अध्यवस्यति कार्येषु चिरं यशसि तिष्ठति

^{५.३९.३६}अवृत्तिं विनयो हन्ति हन्त्यनर्थं पराक्रमः
हन्ति नित्यं क्षमा क्रोधमाचारो हन्त्यलक्षणम्

^{५.३९.३७}परिच्छदेन क्षेत्रेण वेश्मना परिचर्यया
परीक्षेत कुलं राजन्भोजनाच्छादनेन च

^{५.३९.३८}ययोश्चित्तेन वा चित्तं नैभृतं नैभृतेन वा
समेति प्रज्ञया प्रज्ञा तयोर्मैत्री न जीर्यते

^{५.३९.३९}दुर्बुद्धिमकृतप्रज्ञं छन्नं कूपं तृणैरिव
विवर्जयीत मेधावी तस्मिन्मैत्री प्रणश्यति

^{५.३९.४०}अवलिप्तेषु मूर्खेषु रौद्रसाहसिकेषु च
तथैवापेतधर्मेषु न मैत्रीमाचरेद्बुधः

^{५.३९.४१}कृतज्ञं धार्मिकं सत्यमक्षुद्रं दृढभक्तिकम्
जितेन्द्रियं स्थितं स्थित्यां मित्रमत्यागि चेष्यते

^{५.३९.४२}इन्द्रियाणामनुत्सर्गो मृत्युना न विशिष्यते
अत्यर्थं पुनरुत्सर्गः सादयेद्दैवतान्यपि

^{५.३९.४३}मार्दवं सर्वभूतानामनसूया क्षमा धृतिः
आयुष्याणि बुधाः प्राहुर्मित्राणां चाविमानना

^{५.३९.४४}अपनीतं सुनीतेन योऽर्थं प्रत्यानिनीषते
मतिमास्थाय सुदृढां तदकापुरुषव्रतम्

^{५.३९.४५}आयत्यां प्रतिकारज्ञस्तदात्वे दृढनिश्चयः
अतीते कार्यशेषज्ञो नरोऽर्थैर्न प्रहीयते

^{५.३९.४६}कर्मणा मनसा वाचा यदभीक्ष्णं निषेवते
तदेवापहरत्येनं तस्मात्कल्याणमाचरेत्

^{५.३९.४७}मङ्गलालम्भनं योगः श्रुतमुत्थानमार्जवम्
भूतिमेतानि कुर्वन्ति सतां चाभीक्ष्णदर्शनम्

^{५.३९.४८}अनिर्वेदः श्रियो मूलं दुःखनाशे सुखस्य च
महान्भवत्यनिर्विण्णः सुखं चात्यन्तमश्नुते

^{५.३९.४९}नातः श्रीमत्तरं किंचिदन्यत्पथ्यतमं तथा
प्रभविष्णोर्यथा तात क्षमा सर्वत्र सर्वदा

^{५.३९.५०}क्षमेदशक्तः सर्वस्य शक्तिमान्धर्मकारणात्
अर्थानर्थौ समौ यस्य तस्य नित्यं क्षमा हिता

^{५.३९.५१}यत्सुखं सेवमानोऽपि धर्मार्थाभ्यां न हीयते
कामं तदुपसेवेत न मूढव्रतमाचरेत्

^{५.३९.५२}दुःखार्तेषु प्रमत्तेषु नास्तिकेष्वलसेषु च
न श्रीर्वसत्यदान्तेषु ये चोत्साहविवर्जिताः

^{५.३९.५३}आर्जवेन नरं युक्तमार्जवात्सव्यपत्रपम्
अशक्तिमन्तं मन्यन्तो धर्षयन्ति कुबुद्धयः

^{५.३९.५४}अत्यार्यमतिदातारमतिशूरमतिव्रतम्
प्रज्ञाभिमानिनं चैव श्रीर्भयान्नोपसर्पति

^{५.३९.५५}अग्निहोत्रफला वेदाः शीलवृत्तफलं श्रुतम्
रतिपुत्रफला दारा दत्तभुक्तफलं धनम्

^{५.३९.५६}अधर्मोपार्जितैरर्थैर्यः करोत्यौर्ध्वदेहिकम्
न स तस्य फलं प्रेत्य भुङ्क्तेऽर्थस्य दुरागमात्

^{५.३९.५७}कान्तारवनदुर्गेषु कृच्छ्रास्वापत्सु संभ्रमे
उद्यतेषु च शस्त्रेषु नास्ति शेषवतां भयम्

^{५.३९.५८}उत्थानं संयमो दाक्ष्यमप्रमादो धृतिः स्मृतिः
समीक्ष्य च समारम्भो विद्धि मूलं भवस्य तत्

^{५.३९.५९}तपो बलं तापसानां ब्रह्म ब्रह्मविदां बलम्
हिंसा बलमसाधूनां क्षमा गुणवतां बलम्

^{५.३९.६०}अष्टौ तान्यव्रतघ्नानि आपो मूलं फलं पयः
हविर्ब्राह्मणकाम्या च गुरोर्वचनमौषधम्

^{५.३९.६१}न तत्परस्य संदध्यात्प्रतिकूलं यदात्मनः
संग्रहेणैष धर्मः स्यात्कामादन्यः प्रवर्तते

^{५.३९.६२}अक्रोधेन जयेत्क्रोधमसाधुं साधुना जयेत्
जयेत्कदर्यं दानेन जयेत्सत्येन चानृतम्

^{५.३९.६३}स्त्रीधूर्तकेऽलसे भीरौ चण्डे पुरुषमानिनि
चौरे कृतघ्ने विश्वासो न कार्यो न च नास्तिके

^{५.३९.६४}अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः
चत्वारि संप्रवर्धन्ते कीर्तिरायुर्यशोबलम्

^{५.३९.६५}अतिक्लेशेन येऽर्थाः स्युर्धर्मस्यातिक्रमेण च
अरेर्वा प्रणिपातेन मा स्म तेषु मनः कृथाः

^{५.३९.६६}अविद्यः पुरुषः शोच्यः शोच्यं मिथुनमप्रजम्
निराहाराः प्रजाः शोच्याः शोच्यं राष्ट्रमराजकम्

^{५.३९.६७}अध्वा जरा देहवतां पर्वतानां जलं जरा
असंभोगो जरा स्त्रीणां वाक्शल्यं मनसो जरा

^{५.३९.६८}अनाम्नायमला वेदा ब्राह्मणस्याव्रतं मलम्
कौतूहलमला साध्वी विप्रवासमलाः स्त्रियः

^{५.३९.६९}सुवर्णस्य मलं रूप्यं रूप्यस्यापि मलं त्रपु
ज्ञेयं त्रपुमलं सीसं सीसस्यापि मलं मलम्

^{५.३९.७०}न स्वप्नेन जयेन्निद्रां न कामेन स्त्रियं जयेत्
नेन्धनेन जयेदग्निं न पानेन सुरां जयेत्

^{५.३९.७१}यस्य दानजितं मित्रममित्रा युधि निर्जिताः
अन्नपानजिता दाराः सफलं तस्य जीवितम्

^{५.३९.७२}सहस्रिणोऽपि जीवन्ति जीवन्ति शतिनस्तथा
धृतराष्ट्रं विमुञ्चेच्छां न कथंचिन्न जीव्यते

^{५.३९.७३}यत्पृथिव्यां व्रीहियवं हिरण्यं पशवः स्त्रियः
नालमेकस्य तत्सर्वमिति पश्यन्न मुह्यति

^{५.३९.७४}राजन्भूयो ब्रवीमि त्वां पुत्रेषु सममाचर
समता यदि ते राजन्स्वेषु पाण्डुसुतेषु च