^{६.१०३.१}संजय उवाच

^{६.१०३.२}युध्यतामेव तेषां तु भास्करेऽस्तमुपागते
संध्या समभवद्घोरा नापश्याम ततो रणम्

^{६.१०३.३}ततो युधिष्ठिरो राजा संध्यां संदृश्य भारत
वध्यमानं बलं चापि भीष्मेणामित्रघातिना

^{६.१०३.४}मुक्तशस्त्रं परावृत्तं पलायनपरायणम्
भीष्मं च युधि संरब्धमनुयान्तं महारथान्

^{६.१०३.५}सोमकांश्च जितान्दृष्ट्वा निरुत्साहान्महारथान्
चिन्तयित्वा चिरं ध्यात्वा अवहारमरोचयत्

^{६.१०३.६}ततोऽवहारं सैन्यानां चक्रे राजा युधिष्ठिरः
तथैव तव सैन्यानामवहारो ह्यभूत्तदा

^{६.१०३.७}ततोऽवहारं सैन्यानां कृत्वा तत्र महारथाः
न्यविशन्त कुरुश्रेष्ठ संग्रामे क्षतविक्षताः

^{६.१०३.८}भीष्मस्य समरे कर्म चिन्तयानास्तु पाण्डवाः
नालभन्त तदा शान्तिं भृशं भीष्मेण पीडिताः

^{६.१०३.९}भीष्मोऽपि समरे जित्वा पाण्डवान्सह सृञ्जयैः
पूज्यमानस्तव सुतैर्वन्द्यमानश्च भारत

^{६.१०३.१०}न्यविशत्कुरुभिः सार्धं हृष्टरूपैः समन्ततः
ततो रात्रिः समभवत्सर्वभूतप्रमोहिनी

^{६.१०३.११}तस्मिन्रात्रिमुखे घोरे पाण्डवा वृष्णिभिः सह
सृञ्जयाश्च दुराधर्षा मन्त्राय समुपाविशन्

^{६.१०३.१२}आत्मनिःश्रेयसं सर्वे प्राप्तकालं महाबलाः
मन्त्रयामासुरव्यग्रा मन्त्रनिश्चयकोविदाः

^{६.१०३.१३}ततो युधिष्ठिरो राजा मन्त्रयित्वा चिरं नृप
वासुदेवं समुद्वीक्ष्य वाक्यमेतदुवाच ह

^{६.१०३.१४}पश्य कृष्ण महात्मानं भीष्मं भीमपराक्रमम्
गजं नलवनानीव विमृद्नन्तं बलं मम

^{६.१०३.१५}न चैवैनं महात्मानमुत्सहामो निरीक्षितुम्
लेलिह्यमानं सैन्येषु प्रवृद्धमिव पावकम्

^{६.१०३.१६}यथा घोरो महानागस्तक्षको वै विषोल्बणः
तथा भीष्मो रणे कृष्ण तीक्ष्णशस्त्रः प्रतापवान्

^{६.१०३.१७}गृहीतचापः समरे विमुञ्चंश्च शिताञ्शरान्
शक्यो जेतुं यमः क्रुद्धो वज्रपाणिश्च देवराट्

^{६.१०३.१८}वरुणः पाशभृद्वापि सगदो वा धनेश्वरः
न तु भीष्मः सुसंक्रुद्धः शक्यो जेतुं महाहवे

^{६.१०३.१९}सोऽहमेवं गते कृष्ण निमग्नः शोकसागरे
आत्मनो बुद्धिदौर्बल्याद्भीष्ममासाद्य संयुगे

^{६.१०३.२०}वनं यास्यामि दुर्धर्ष श्रेयो मे तत्र वै गतम्
न युद्धं रोचये कृष्ण हन्ति भीष्मो हि नः सदा

^{६.१०३.२१}यथा प्रज्वलितं वह्निं पतंगः समभिद्रवन्
एकतो मृत्युमभ्येति तथाहं भीष्ममीयिवान्

^{६.१०३.२२}क्षयं नीतोऽस्मि वार्ष्णेय राज्यहेतोः पराक्रमी
भ्रातरश्चैव मे शूराः सायकैर्भृशपीडिताः

^{६.१०३.२३}मत्कृते भ्रातृसौहार्दाद्राज्यात्प्रभ्रंशनं गताः
परिक्लिष्टा तथा कृष्णा मत्कृते मधुसूदन

^{६.१०३.२४}जीवितं बहु मन्येऽहं जीवितं ह्यद्य दुर्लभम्
जीवितस्याद्य शेषेण चरिष्ये धर्ममुत्तमम्

^{६.१०३.२५}यदि तेऽहमनुग्राह्यो भ्रातृभिः सह केशव
स्वधर्मस्याविरोधेन तदुदाहर केशव

^{६.१०३.२६}एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्य कारुण्याद्बहुविस्तरम्
प्रत्युवाच ततः कृष्णः सान्त्वयानो युधिष्ठिरम्

^{६.१०३.२७}धर्मपुत्र विषादं त्वं मा कृथाः सत्यसंगर
यस्य ते भ्रातरः शूरा दुर्जयाः शत्रुसूदनाः

^{६.१०३.२८}अर्जुनो भीमसेनश्च वाय्वग्निसमतेजसौ
माद्रीपुत्रौ च विक्रान्तौ त्रिदशानामिवेश्वरौ

^{६.१०३.२९}मां वा नियुङ्क्ष्व सौहार्दाद्योत्स्ये भीष्मेण पाण्डव
त्वत्प्रयुक्तो ह्यहं राजन्किं न कुर्यां महाहवे

^{६.१०३.३०}हनिष्यामि रणे भीष्ममाहूय पुरुषर्षभम्
पश्यतां धार्तराष्ट्राणां यदि नेच्छति फल्गुनः

^{६.१०३.३१}यदि भीष्मे हते राजञ्जयं पश्यसि पाण्डव
हन्तास्म्येकरथेनाद्य कुरुवृद्धं पितामहम्

^{६.१०३.३२}पश्य मे विक्रमं राजन्महेन्द्रस्येव संयुगे
विमुञ्चन्तं महास्त्राणि पातयिष्यामि तं रथात्

^{६.१०३.३३}यः शत्रुः पाण्डुपुत्राणां मच्छत्रुः स न संशयः
मदर्था भवदर्था ये ये मदीयास्तवैव ते

^{६.१०३.३४}तव भ्राता मम सखा संबन्धी शिष्य एव च
मांसान्युत्कृत्य वै दद्यामर्जुनार्थे महीपते

^{६.१०३.३५}एष चापि नरव्याघ्रो मत्कृते जीवितं त्यजेत्
एष नः समयस्तात तारयेम परस्परम्
स मां नियुङ्क्ष्व राजेन्द्र यावद्द्वीपो भवाम्यहम्

^{६.१०३.३६}प्रतिज्ञातमुपप्लव्ये यत्तत्पार्थेन पूर्वतः
घातयिष्यामि गाङ्गेयमित्युलूकस्य संनिधौ

^{६.१०३.३७}परिरक्ष्यं च मम तद्वचः पार्थस्य धीमतः
अनुज्ञातं तु पार्थेन मया कार्यं न संशयः

^{६.१०३.३८}अथ वा फल्गुनस्यैष भारः परिमितो रणे
निहनिष्यति संग्रामे भीष्मं परपुरंजयम्

^{६.१०३.३९}अशक्यमपि कुर्याद्धि रणे पार्थः समुद्यतः
त्रिदशान्वा समुद्युक्तान्सहितान्दैत्यदानवैः
निहन्यादर्जुनः संख्ये किमु भीष्मं नराधिप

^{६.१०३.४०}विपरीतो महावीर्यो गतसत्त्वोऽल्पजीवितः
भीष्मः शांतनवो नूनं कर्तव्यं नावबुध्यते

^{६.१०३.४१}युधिष्ठिर उवाच

^{६.१०३.४२}एवमेतन्महाबाहो यथा वदसि माधव
सर्वे ह्येते न पर्याप्तास्तव वेगनिवारणे

^{६.१०३.४३}नियतं समवाप्स्यामि सर्वमेव यथेप्सितम्
यस्य मे पुरुषव्याघ्र भवान्नाथो महाबलः

^{६.१०३.४४}सेन्द्रानपि रणे देवाञ्जयेयं जयतां वर
त्वया नाथेन गोविन्द किमु भीष्मं महाहवे

^{६.१०३.४५}न तु त्वामनृतं कर्तुमुत्सहे स्वार्थगौरवात्
अयुध्यमानः साहाय्यं यथोक्तं कुरु माधव

^{६.१०३.४६}समयस्तु कृतः कश्चिद्भीष्मेण मम माधव
मन्त्रयिष्ये तवार्थाय न तु योत्स्ये कथंचन
दुर्योधनार्थे योत्स्यामि सत्यमेतदिति प्रभो

^{६.१०३.४७}स हि राज्यस्य मे दाता मन्त्रस्यैव च माधव
तस्माद्देवव्रतं भूयो वधोपायार्थमात्मनः
भवता सहिताः सर्वे पृच्छामो मधुसूदन

^{६.१०३.४८}तद्वयं सहिता गत्वा भीष्ममाशु नरोत्तमम्
रुचिते तव वार्ष्णेय मन्त्रं पृच्छाम कौरवम्

^{६.१०३.४९}स वक्ष्यति हितं वाक्यं तथ्यं चैव जनार्दन
यथा स वक्ष्यते कृष्ण तथा कर्तास्मि संयुगे

^{६.१०३.५०}स नो जयस्य दाता च मन्त्रस्य च धृतव्रतः
बालाः पित्रा विहीनाश्च तेन संवर्धिता वयम्

^{६.१०३.५१}तं चेत्पितामहं वृद्धं हन्तुमिच्छामि माधव
पितुः पितरमिष्टं वै धिगस्तु क्षत्रजीविकाम्

^{६.१०३.५२}संजय उवाच

^{६.१०३.५३}ततोऽब्रवीन्महाराज वार्ष्णेयः कुरुनन्दनम्
रोचते मे महाबाहो सततं तव भाषितम्

^{६.१०३.५४}देवव्रतः कृती भीष्मः प्रेक्षितेनापि निर्दहेत्
गम्यतां स वधोपायं प्रष्टुं सागरगासुतः
वक्तुमर्हति सत्यं स त्वया पृष्टो विशेषतः

^{६.१०३.५५}ते वयं तत्र गच्छामः प्रष्टुं कुरुपितामहम्
प्रणम्य शिरसा चैनं मन्त्रं पृच्छाम माधव
स नो दास्यति यं मन्त्रं तेन योत्स्यामहे परान्

^{६.१०३.५६}एवं संमन्त्र्य वै वीराः पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज
जग्मुस्ते सहिताः सर्वे वासुदेवश्च वीर्यवान्
विमुक्तशस्त्रकवचा भीष्मस्य सदनं प्रति

^{६.१०३.५७}प्रविश्य च तदा भीष्मं शिरोभिः प्रतिपेदिरे
पूजयन्तो महाराज पाण्डवा भरतर्षभ
प्रणम्य शिरसा चैनं भीष्मं शरणमन्वयुः

^{६.१०३.५८}तानुवाच महाबाहुर्भीष्मः कुरुपितामहः
स्वागतं तव वार्ष्णेय स्वागतं ते धनंजय
स्वागतं धर्मपुत्राय भीमाय यमयोस्तथा

^{६.१०३.५९}किं कार्यं वः करोम्यद्य युष्मत्प्रीतिविवर्धनम्
सर्वात्मना च कर्तास्मि यद्यपि स्यात्सुदुष्करम्

^{६.१०३.६०}तथा ब्रुवाणं गाङ्गेयं प्रीतियुक्तं पुनः पुनः
उवाच वाक्यं दीनात्मा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः

^{६.१०३.६१}कथं जयेम धर्मज्ञ कथं राज्यं लभेमहि
प्रजानां संक्षयो न स्यात्कथं तन्मे वदाभिभो

^{६.१०३.६२}भवान्हि नो वधोपायं ब्रवीतु स्वयमात्मनः
भवन्तं समरे राजन्विषहेम कथं वयम्

^{६.१०३.६३}न हि ते सूक्ष्ममप्यस्ति रन्ध्रं कुरुपितामह
मण्डलेनैव धनुषा सदा दृश्योऽसि संयुगे

^{६.१०३.६४}नाददानं संदधानं विकर्षन्तं धनुर्न च
पश्यामस्त्वा महाबाहो रथे सूर्यमिव स्थितम्

^{६.१०३.६५}नराश्वरथनागानां हन्तारं परवीरहन्
क इवोत्सहते हन्तुं त्वां पुमान्भरतर्षभ

^{६.१०३.६६}वर्षता शरवर्षाणि महान्ति पुरुषोत्तम
क्षयं नीता हि पृतना भवता महती मम

^{६.१०३.६७}यथा युधि जयेयं त्वां यथा राज्यं भवेन्मम
भवेत्सैन्यस्य वा शान्तिस्तन्मे ब्रूहि पितामह

^{६.१०३.६८}ततोऽब्रवीच्छांतनवः पाण्डवान्पाण्डुपूर्वज
न कथंचन कौन्तेय मयि जीवति संयुगे
युष्मासु दृश्यते वृद्धिः सत्यमेतद्ब्रवीमि वः

^{६.१०३.६९}निर्जिते मयि युद्धे तु ध्रुवं जेष्यथ कौरवान्
क्षिप्रं मयि प्रहरत यदीच्छथ रणे जयम्
अनुजानामि वः पार्थाः प्रहरध्वं यथासुखम्

^{६.१०३.७०}एवं हि सुकृतं मन्ये भवतां विदितो ह्यहम्
हते मयि हतं सर्वं तस्मादेवं विधीयताम्

^{६.१०३.७१}युधिष्ठिर उवाच

^{६.१०३.७२}ब्रूहि तस्मादुपायं नो यथा युद्धे जयेमहि
भवन्तं समरे क्रुद्धं दण्डपाणिमिवान्तकम्

^{६.१०३.७३}शक्यो वज्रधरो जेतुं वरुणोऽथ यमस्तथा
न भवान्समरे शक्यः सेन्द्रैरपि सुरासुरैः

^{६.१०३.७४}भीष्म उवाच

^{६.१०३.७५}सत्यमेतन्महाबाहो यथा वदसि पाण्डव
नाहं शक्यो रणे जेतुं सेन्द्रैरपि सुरासुरैः

^{६.१०३.७६}आत्तशस्त्रो रणे यत्तो गृहीतवरकार्मुकः
न्यस्तशस्त्रं तु मां राजन्हन्युर्युधि महारथाः

^{६.१०३.७७}निक्षिप्तशस्त्रे पतिते विमुक्तकवचध्वजे
द्रवमाणे च भीते च तवास्मीति च वादिनि

^{६.१०३.७८}स्त्रियां स्त्रीनामधेये च विकले चैकपुत्रके
अप्रसूते च दुष्प्रेक्ष्ये न युद्धं रोचते मम

^{६.१०३.७९}इमं च शृणु मे पार्थ संकल्पं पूर्वचिन्तितम्
अमङ्गल्यध्वजं दृष्ट्वा न युध्येयं कथंचन

^{६.१०३.८०}य एष द्रौपदो राजंस्तव सैन्ये महारथः
शिखण्डी समराकाङ्क्षी शूरश्च समितिंजयः

^{६.१०३.८१}यथाभवच्च स्त्री पूर्वं पश्चात्पुंस्त्वमुपागतः
जानन्ति च भवन्तोऽपि सर्वमेतद्यथातथम्

^{६.१०३.८२}अर्जुनः समरे शूरः पुरस्कृत्य शिखण्डिनम्
मामेव विशिखैस्तूर्णमभिद्रवतु दंशितः

^{६.१०३.८३}अमङ्गल्यध्वजे तस्मिन्स्त्रीपूर्वे च विशेषतः
न प्रहर्तुमभीप्सामि गृहीतेषुं कथंचन

^{६.१०३.८४}तदन्तरं समासाद्य पाण्डवो मां धनंजयः
शरैर्घातयतु क्षिप्रं समन्ताद्भरतर्षभ

^{६.१०३.८५}न तं पश्यामि लोकेषु यो मां हन्यात्समुद्यतम्
ऋते कृष्णान्महाभागात्पाण्डवाद्वा धनंजयात्

^{६.१०३.८६}एष तस्मात्पुरोधाय कंचिदन्यं ममाग्रतः
मां पातयतु बीभत्सुरेवं ते विजयो भवेत्

^{६.१०३.८७}एतत्कुरुष्व कौन्तेय यथोक्तं वचनं मम
ततो जेष्यसि संग्रामे धार्तराष्ट्रान्समागतान्

^{६.१०३.८८}संजय उवाच

^{६.१०३.८९}तेऽनुज्ञातास्ततः पार्था जग्मुः स्वशिबिरं प्रति
अभिवाद्य महात्मानं भीष्मं कुरुपितामहम्

^{६.१०३.९०}तथोक्तवति गाङ्गेये परलोकाय दीक्षिते
अर्जुनो दुःखसंतप्तः सव्रीडमिदमब्रवीत्

^{६.१०३.९१}गुरुणा कुलवृद्धेन कृतप्रज्ञेन धीमता
पितामहेन संग्रामे कथं योत्स्यामि माधव

^{६.१०३.९२}क्रीडता हि मया बाल्ये वासुदेव महामनाः
पांसुरूषितगात्रेण महात्मा परुषीकृतः

^{६.१०३.९३}यस्याहमधिरुह्याङ्कं बालः किल गदाग्रज
तातेत्यवोचं पितरं पितुः पाण्डोर्महात्मनः

^{६.१०३.९४}नाहं तातस्तव पितुस्तातोऽस्मि तव भारत
इति मामब्रवीद्बाल्ये यः स वध्यः कथं मया

^{६.१०३.९५}कामं वध्यतु मे सैन्यं नाहं योत्स्ये महात्मना
जयो वास्तु वधो वा मे कथं वा कृष्ण मन्यसे

^{६.१०३.९६}श्रीकृष्ण उवाच

^{६.१०३.९७}प्रतिज्ञाय वधं जिष्णो पुरा भीष्मस्य संयुगे
क्षत्रधर्मे स्थितः पार्थ कथं नैनं हनिष्यसि

^{६.१०३.९८}पातयैनं रथात्पार्थ वज्राहतमिव द्रुमम्
नाहत्वा युधि गाङ्गेयं विजयस्ते भविष्यति

^{६.१०३.९९}दिष्टमेतत्पुरा देवैर्भविष्यत्यवशस्य ते
हन्ता भीष्मस्य पूर्वेन्द्र इति तन्न तदन्यथा

^{६.१०३.१००}न हि भीष्मं दुराधर्षं व्यात्ताननमिवान्तकम्
त्वदन्यः शक्नुयाद्धन्तुमपि वज्रधरः स्वयम्

^{६.१०३.१०१}जहि भीष्मं महाबाहो शृणु चेदं वचो मम
यथोवाच पुरा शक्रं महाबुद्धिर्बृहस्पतिः

^{६.१०३.१०२}ज्यायांसमपि चेच्छक्र गुणैरपि समन्वितम्
आततायिनमामन्त्र्य हन्याद्घातकमागतम्

^{६.१०३.१०३}शाश्वतोऽयं स्थितो धर्मः क्षत्रियाणां धनंजय
योद्धव्यं रक्षितव्यं च यष्टव्यं चानसूयुभिः

^{६.१०३.१०४}अर्जुन उवाच

^{६.१०३.१०५}शिखण्डी निधनं कृष्ण भीष्मस्य भविता ध्रुवम्
दृष्ट्वैव हि सदा भीष्मः पाञ्चाल्यं विनिवर्तते

^{६.१०३.१०६}ते वयं प्रमुखे तस्य स्थापयित्वा शिखण्डिनम्
गाङ्गेयं पातयिष्याम उपायेनेति मे मतिः

^{६.१०३.१०७}अहमन्यान्महेष्वासान्वारयिष्यामि सायकैः
शिखण्ड्यपि युधां श्रेष्ठो भीष्ममेवाभियास्यतु

^{६.१०३.१०८}श्रुतं ते कुरुमुख्यस्य नाहं हन्यां शिखण्डिनम्
कन्या ह्येषा पुरा जाता पुरुषः समपद्यत

^{६.१०३.१०९}संजय उवाच

^{६.१०३.११०}इत्येवं निश्चयं कृत्वा पाण्डवाः सहमाधवाः
शयनानि यथास्वानि भेजिरे पुरुषर्षभाः