^{६.४३.१}संजय उवाच

^{६.४३.२}पूर्वाह्णे तस्य रौद्रस्य युद्धमह्नो विशां पते
प्रावर्तत महाघोरं राज्ञां देहावकर्तनम्

^{६.४३.३}कुरूणां पाण्डवानां च संग्रामे विजिगीषताम्
सिंहानामिव संह्रादो दिवमुर्वीं च नादयन्

^{६.४३.४}आसीत्किलकिलाशब्दस्तलशङ्खरवैः सह
जज्ञिरे सिंहनादाश्च शूराणां प्रतिगर्जताम्

^{६.४३.५}तलत्राभिहताश्चैव ज्याशब्दा भरतर्षभ
पत्तीनां पादशब्दाश्च वाजिनां च महास्वनाः

^{६.४३.६}तोत्त्राङ्कुशनिपाताश्च आयुधानां च निस्वनाः
घण्टाशब्दाश्च नागानामन्योन्यमभिधावताम्

^{६.४३.७}तस्मिन्समुदिते शब्दे तुमुले लोमहर्षणे
बभूव रथनिर्घोषः पर्जन्यनिनदोपमः

^{६.४३.८}ते मनः क्रूरमाधाय समभित्यक्तजीविताः
पाण्डवानभ्यवर्तन्त सर्व एवोच्छ्रितध्वजाः

^{६.४३.९}स्वयं शांतनवो राजन्नभ्यधावद्धनंजयम्
प्रगृह्य कार्मुकं घोरं कालदण्डोपमं रणे

^{६.४३.१०}अर्जुनोऽपि धनुर्गृह्य गाण्डीवं लोकविश्रुतम्
अभ्यधावत तेजस्वी गाङ्गेयं रणमूर्धनि

^{६.४३.११}तावुभौ कुरुशार्दूलौ परस्परवधैषिणौ
गाङ्गेयस्तु रणे पार्थं विद्ध्वा नाकम्पयद्बली
तथैव पाण्डवो राजन्भीष्मं नाकम्पयद्युधि

^{६.४३.१२}सात्यकिश्च महेष्वासः कृतवर्माणमभ्ययात्
तयोः समभवद्युद्धं तुमुलं लोमहर्षणम्

^{६.४३.१३}सात्यकिः कृतवर्माणं कृतवर्मा च सात्यकिम्
आनर्छतुः शरैर्घोरैस्तक्षमाणौ परस्परम्

^{६.४३.१४}तौ शराचितसर्वाङ्गौ शुशुभाते महाबलौ
वसन्ते पुष्पशबलौ पुष्पिताविव किंशुकौ

^{६.४३.१५}अभिमन्युर्महेष्वासो बृहद्बलमयोधयत्
ततः कोसलको राजा सौभद्रस्य विशां पते
ध्वजं चिच्छेद समरे सारथिं च न्यपातयत्

^{६.४३.१६}सौभद्रस्तु ततः क्रुद्धः पातिते रथसारथौ
बृहद्बलं महाराज विव्याध नवभिः शरैः

^{६.४३.१७}अथापराभ्यां भल्लाभ्यां पीताभ्यामरिमर्दनः
ध्वजमेकेन चिच्छेद पार्ष्णिमेकेन सारथिम्
अन्योन्यं च शरैस्तीक्ष्णैः क्रुद्धौ राजंस्ततक्षतुः

^{६.४३.१८}मानिनं समरे दृप्तं कृतवैरं महारथम्
भीमसेनस्तव सुतं दुर्योधनमयोधयत्

^{६.४३.१९}तावुभौ नरशार्दूलौ कुरुमुख्यौ महाबलौ
अन्योन्यं शरवर्षाभ्यां ववृषाते रणाजिरे

^{६.४३.२०}तौ तु वीक्ष्य महात्मानौ कृतिनौ चित्रयोधिनौ
विस्मयः सर्वभूतानां समपद्यत भारत

^{६.४३.२१}दुःशासनस्तु नकुलं प्रत्युद्याय महारथम्
अविध्यन्निशितैर्बाणैर्बहुभिर्मर्मभेदिभिः

^{६.४३.२२}तस्य माद्रीसुतः केतुं सशरं च शरासनम्
चिच्छेद निशितैर्बाणैः प्रहसन्निव भारत
अथैनं पञ्चविंशत्या क्षुद्रकाणां समार्दयत्

^{६.४३.२३}पुत्रस्तु तव दुर्धर्षो नकुलस्य महाहवे
युगेषां चिच्छिदे बाणैर्ध्वजं चैव न्यपातयत्

^{६.४३.२४}दुर्मुखः सहदेवं तु प्रत्युद्याय महाबलम्
विव्याध शरवर्षेण यतमानं महाहवे

^{६.४३.२५}सहदेवस्ततो वीरो दुर्मुखस्य महाहवे
शरेण भृशतीक्ष्णेन पातयामास सारथिम्

^{६.४३.२६}तावन्योन्यं समासाद्य समरे युद्धदुर्मदौ
त्रासयेतां शरैर्घोरैः कृतप्रतिकृतैषिणौ

^{६.४३.२७}युधिष्ठिरः स्वयं राजा मद्रराजानमभ्ययात्
तस्य मद्राधिपश्चापं द्विधा चिच्छेद मारिष

^{६.४३.२८}तदपास्य धनुश्छिन्नं कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
अन्यत्कार्मुकमादाय वेगवद्बलवत्तरम्

^{६.४३.२९}ततो मद्रेश्वरं राजा शरैः संनतपर्वभिः
छादयामास संक्रुद्धस्तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत्

^{६.४३.३०}धृष्टद्युम्नस्ततो द्रोणमभ्यद्रवत भारत
तस्य द्रोणः सुसंक्रुद्धः परासुकरणं दृढम्
त्रिधा चिच्छेद समरे यतमानस्य कार्मुकम्

^{६.४३.३१}शरं चैव महाघोरं कालदण्डमिवापरम्
प्रेषयामास समरे सोऽस्य काये न्यमज्जत

^{६.४३.३२}अथान्यद्धनुरादाय सायकांश्च चतुर्दश
द्रोणं द्रुपदपुत्रस्तु प्रतिविव्याध संयुगे
तावन्योन्यं सुसंक्रुद्धौ चक्रतुः सुभृशं रणम्

^{६.४३.३३}सौमदत्तिं रणे शङ्खो रभसं रभसो युधि
प्रत्युद्ययौ महाराज तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत्

^{६.४३.३४}तस्य वै दक्षिणं वीरो निर्बिभेद रणे भुजम्
सौमदत्तिस्तथा शङ्खं जत्रुदेशे समाहनत्

^{६.४३.३५}तयोः समभवद्युद्धं घोररूपं विशां पते
दृप्तयोः समरे तूर्णं वृत्रवासवयोरिव

^{६.४३.३६}बाह्लीकं तु रणे क्रुद्धं क्रुद्धरूपो विशां पते
अभ्यद्रवदमेयात्मा धृष्टकेतुर्महारथः

^{६.४३.३७}बाह्लीकस्तु ततो राजन्धृष्टकेतुममर्षणम्
शरैर्बहुभिरानर्छत्सिंहनादमथानदत्

^{६.४३.३८}चेदिराजस्तु संक्रुद्धो बाह्लीकं नवभिः शरैः
विव्याध समरे तूर्णं मत्तो मत्तमिव द्विपम्

^{६.४३.३९}तौ तत्र समरे क्रुद्धौ नर्दन्तौ च मुहुर्मुहुः
समीयतुः सुसंक्रुद्धावङ्गारकबुधाविव

^{६.४३.४०}राक्षसं क्रूरकर्माणं क्रूरकर्मा घटोत्कचः
अलम्बुसं प्रत्युदियाद्बलं शक्र इवाहवे

^{६.४३.४१}घटोत्कचस्तु संक्रुद्धो राक्षसं तं महाबलम्
नवत्या सायकैस्तीक्ष्णैर्दारयामास भारत

^{६.४३.४२}अलम्बुसस्तु समरे भैमसेनिं महाबलम्
बहुधा वारयामास शरैः संनतपर्वभिः

^{६.४३.४३}व्यभ्राजेतां ततस्तौ तु संयुगे शरविक्षतौ
यथा देवासुरे युद्धे बलशक्रौ महाबलौ

^{६.४३.४४}शिखण्डी समरे राजन्द्रौणिमभ्युद्ययौ बली
अश्वत्थामा ततः क्रुद्धः शिखण्डिनमवस्थितम्

^{६.४३.४५}नाराचेन सुतीक्ष्णेन भृशं विद्ध्वा व्यकम्पयत्
शिखण्ड्यपि ततो राजन्द्रोणपुत्रमताडयत्

^{६.४३.४६}सायकेन सुपीतेन तीक्ष्णेन निशितेन च
तौ जघ्नतुस्तदान्योन्यं शरैर्बहुविधैर्मृधे

^{६.४३.४७}भगदत्तं रणे शूरं विराटो वाहिनीपतिः
अभ्ययात्त्वरितो राजंस्ततो युद्धमवर्तत

^{६.४३.४८}विराटो भगदत्तेन शरवर्षेण ताडितः
अभ्यवर्षत्सुसंक्रुद्धो मेघो वृष्ट्या इवाचलम्

^{६.४३.४९}भगदत्तस्ततस्तूर्णं विराटं पृथिवीपतिम्
छादयामास समरे मेघः सूर्यमिवोदितम्

^{६.४३.५०}बृहत्क्षत्रं तु कैकेयं कृपः शारद्वतो ययौ
तं कृपः शरवर्षेण छादयामास भारत

^{६.४३.५१}गौतमं केकयः क्रुद्धः शरवृष्ट्याभ्यपूरयत्
तावन्योन्यं हयान्हत्वा धनुषी विनिकृत्य वै

^{६.४३.५२}विरथावसियुद्धाय समीयतुरमर्षणौ
तयोस्तदभवद्युद्धं घोररूपं सुदारुणम्

^{६.४३.५३}द्रुपदस्तु ततो राजा सैन्धवं वै जयद्रथम्
अभ्युद्ययौ संप्रहृष्टो हृष्टरूपं परंतप

^{६.४३.५४}ततः सैन्धवको राजा द्रुपदं विशिखैस्त्रिभिः
ताडयामास समरे स च तं प्रत्यविध्यत

^{६.४३.५५}तयोः समभवद्युद्धं घोररूपं सुदारुणम्
ईक्षितृप्रीतिजननं शुक्राङ्गारकयोरिव

^{६.४३.५६}विकर्णस्तु सुतस्तुभ्यं सुतसोमं महाबलम्
अभ्ययाज्जवनैरश्वैस्ततो युद्धमवर्तत

^{६.४३.५७}विकर्णः सुतसोमं तु विद्ध्वा नाकम्पयच्छरैः
सुतसोमो विकर्णं च तदद्भुतमिवाभवत्

^{६.४३.५८}सुशर्माणं नरव्याघ्रं चेकितानो महारथः
अभ्यद्रवत्सुसंक्रुद्धः पाण्डवार्थे पराक्रमी

^{६.४३.५९}सुशर्मा तु महाराज चेकितानं महारथम्
महता शरवर्षेण वारयामास संयुगे

^{६.४३.६०}चेकितानोऽपि संरब्धः सुशर्माणं महाहवे
प्राच्छादयत्तमिषुभिर्महामेघ इवाचलम्

^{६.४३.६१}शकुनिः प्रतिविन्ध्यं तु पराक्रान्तं पराक्रमी
अभ्यद्रवत राजेन्द्र मत्तो मत्तमिव द्विपम्

^{६.४३.६२}यौधिष्ठिरस्तु संक्रुद्धः सौबलं निशितैः शरैः
व्यदारयत संग्रामे मघवानिव दानवम्

^{६.४३.६३}शकुनिः प्रतिविन्ध्यं तु प्रतिविध्यन्तमाहवे
व्यदारयन्महाप्राज्ञः शरैः संनतपर्वभिः

^{६.४३.६४}सुदक्षिणं तु राजेन्द्र काम्बोजानां महारथम्
श्रुतकर्मा पराक्रान्तमभ्यद्रवत संयुगे

^{६.४३.६५}सुदक्षिणस्तु समरे साहदेविं महारथम्
विद्ध्वा नाकम्पयत वै मैनाकमिव पर्वतम्

^{६.४३.६६}श्रुतकर्मा ततः क्रुद्धः काम्बोजानां महारथम्
शरैर्बहुभिरानर्छद्दारयन्निव सर्वशः

^{६.४३.६७}इरावानथ संक्रुद्धः श्रुतायुषममर्षणम्
प्रत्युद्ययौ रणे यत्तो यत्तरूपतरं ततः

^{६.४३.६८}आर्जुनिस्तस्य समरे हयान्हत्वा महारथः
ननाद सुमहन्नादं तत्सैन्यं प्रत्यपूरयत्

^{६.४३.६९}श्रुतायुस्त्वथ संक्रुद्धः फाल्गुनेः समरे हयान्
निजघान गदाग्रेण ततो युद्धमवर्तत

^{६.४३.७०}विन्दानुविन्दावावन्त्यौ कुन्तिभोजं महारथम्
ससेनं ससुतं वीरं संससज्जतुराहवे

^{६.४३.७१}तत्राद्भुतमपश्याम आवन्त्यानां पराक्रमम्
यदयुध्यन्स्थिरा भूत्वा महत्या सेनया सह

^{६.४३.७२}अनुविन्दस्तु गदया कुन्तिभोजमताडयत्
कुन्तिभोजस्ततस्तूर्णं शरव्रातैरवाकिरत्

^{६.४३.७३}कुन्तिभोजसुतश्चापि विन्दं विव्याध सायकैः
स च तं प्रतिविव्याध तदद्भुतमिवाभवत्

^{६.४३.७४}केकया भ्रातरः पञ्च गान्धारान्पञ्च मारिष
ससैन्यास्ते ससैन्यांश्च योधयामासुराहवे

^{६.४३.७५}वीरबाहुश्च ते पुत्रो वैराटिं रथसत्तमम्
उत्तरं योधयामास विव्याध निशितैः शरैः
उत्तरश्चापि तं धीरं विव्याध निशितैः शरैः

^{६.४३.७६}चेदिराट्समरे राजन्नुलूकं समभिद्रवत्
उलूकश्चापि तं बाणैर्निशितैर्लोमवाहिभिः

^{६.४३.७७}तयोर्युद्धं समभवद्घोररूपं विशां पते
दारयेतां सुसंक्रुद्धावन्योन्यमपराजितौ

^{६.४३.७८}एवं द्वंद्वसहस्राणि रथवारणवाजिनाम्
पदातीनां च समरे तव तेषां च संकुलम्

^{६.४३.७९}मुहूर्तमिव तद्युद्धमासीन्मधुरदर्शनम्
तत उन्मत्तवद्राजन्न प्राज्ञायत किंचन

^{६.४३.८०}गजो गजेन समरे रथी च रथिनं ययौ
अश्वोऽश्वं समभिप्रेत्य पदातिश्च पदातिनम्

^{६.४३.८१}ततो युद्धं सुदुर्धर्षं व्याकुलं समपद्यत
शूराणां समरे तत्र समासाद्य परस्परम्

^{६.४३.८२}तत्र देवर्षयः सिद्धाश्चारणाश्च समागताः
प्रैक्षन्त तद्रणं घोरं देवासुररणोपमम्

^{६.४३.८३}ततो दन्तिसहस्राणि रथानां चापि मारिष
अश्वौघाः पुरुषौघाश्च विपरीतं समाययुः

^{६.४३.८४}तत्र तत्रैव दृश्यन्ते रथवारणपत्तयः
सादिनश्च नरव्याघ्र युध्यमाना मुहुर्मुहुः