^{६.६१.१}धृतराष्ट्र उवाच

^{६.६१.२}भयं मे सुमहज्जातं विस्मयश्चैव संजय
श्रुत्वा पाण्डुकुमाराणां कर्म देवैः सुदुष्करम्

^{६.६१.३}पुत्राणां च पराभवं श्रुत्वा संजय सर्वशः
चिन्ता मे महती सूत भविष्यति कथं त्विति

^{६.६१.४}ध्रुवं विदुरवाक्यानि धक्ष्यन्ति हृदयं मम
यथा हि दृश्यते सर्वं दैवयोगेन संजय

^{६.६१.५}यत्र भीष्ममुखाञ्शूरानस्त्रज्ञान्योधसत्तमान्
पाण्डवानामनीकानि योधयन्ति प्रहारिणः

^{६.६१.६}केनावध्या महात्मानः पाण्डुपुत्रा महाबलाः
केन दत्तवरास्तात किं वा ज्ञानं विदन्ति ते
येन क्षयं न गच्छन्ति दिवि तारागणा इव

^{६.६१.७}पुनः पुनर्न मृष्यामि हतं सैन्यं स्म पाण्डवैः
मय्येव दण्डः पतति दैवात्परमदारुणः

^{६.६१.८}यथावध्याः पाण्डुसुता यथा वध्याश्च मे सुताः
एतन्मे सर्वमाचक्ष्व यथातत्त्वेन संजय

^{६.६१.९}न हि पारं प्रपश्यामि दुःखस्यास्य कथंचन
समुद्रस्येव महतो भुजाभ्यां प्रतरन्नरः

^{६.६१.१०}पुत्राणां व्यसनं मन्ये ध्रुवं प्राप्तं सुदारुणम्
घातयिष्यति मे पुत्रान्सर्वान्भीमो न संशयः

^{६.६१.११}न हि पश्यामि तं वीरं यो मे रक्षेत्सुतान्रणे
ध्रुवं विनाशः समरे पुत्राणां मम संजय

^{६.६१.१२}तस्मान्मे कारणं सूत युक्तिं चैव विशेषतः
पृच्छतोऽद्य यथातत्त्वं सर्वमाख्यातुमर्हसि

^{६.६१.१३}दुर्योधनोऽपि यच्चक्रे दृष्ट्वा स्वान्विमुखान्रणे
भीष्मद्रोणौ कृपश्चैव सौबलेयो जयद्रथः
द्रौणिर्वापि महेष्वासो विकर्णो वा महाबलः

^{६.६१.१४}निश्चयो वापि कस्तेषां तदा ह्यासीन्महात्मनाम्
विमुखेषु महाप्राज्ञ मम पुत्रेषु संजय

^{६.६१.१५}संजय उवाच

^{६.६१.१६}शृणु राजन्नवहितः श्रुत्वा चैवावधारय
नैव मन्त्रकृतं किंचिन्नैव मायां तथाविधाम्
न वै विभीषिकां कांचिद्राजन्कुर्वन्ति पाण्डवाः

^{६.६१.१७}युध्यन्ति ते यथान्यायं शक्तिमन्तश्च संयुगे
धर्मेण सर्वकार्याणि कीर्तितानीति भारत
आरभन्ते सदा पार्थाः प्रार्थयाना महद्यशः

^{६.६१.१८}न ते युद्धान्निवर्तन्ते धर्मोपेता महाबलाः
श्रिया परमया युक्ता यतो धर्मस्ततो जयः
तेनावध्या रणे पार्था जययुक्ताश्च पार्थिव

^{६.६१.१९}तव पुत्रा दुरात्मानः पापेष्वभिरताः सदा
निष्ठुरा हीनकर्माणस्तेन हीयन्ति संयुगे

^{६.६१.२०}सुबहूनि नृशंसानि पुत्रैस्तव जनेश्वर
निकृतानीह पाण्डूनां नीचैरिव यथा नरैः

^{६.६१.२१}सर्वं च तदनादृत्य पुत्राणां तव किल्बिषम्
सापह्नवाः सदैवासन्पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज
न चैनान्बहु मन्यन्ते पुत्रास्तव विशां पते

^{६.६१.२२}तस्य पापस्य सततं क्रियमाणस्य कर्मणः
संप्राप्तं सुमहद्घोरं फलं किंपाकसंनिभम्
स तद्भुङ्क्ष्व महाराज सपुत्रः ससुहृज्जनः

^{६.६१.२३}नावबुध्यसि यद्राजन्वार्यमाणः सुहृज्जनैः
विदुरेणाथ भीष्मेण द्रोणेन च महात्मना

^{६.६१.२४}तथा मया चाप्यसकृद्वार्यमाणो न गृह्णसि
वाक्यं हितं च पथ्यं च मर्त्यः पथ्यमिवौषधम्
पुत्राणां मतमास्थाय जितान्मन्यसि पाण्डवान्

^{६.६१.२५}शृणु भूयो यथातत्त्वं यन्मां त्वं परिपृच्छसि
कारणं भरतश्रेष्ठ पाण्डवानां जयं प्रति
तत्तेऽहं कथयिष्यामि यथाश्रुतमरिंदम

^{६.६१.२६}दुर्योधनेन संपृष्ट एतमर्थं पितामहः
दृष्ट्वा भ्रातॄन्रणे सर्वान्निर्जितान्सुमहारथान्

^{६.६१.२७}शोकसंमूढहृदयो निशाकाले स्म कौरवः
पितामहं महाप्राज्ञं विनयेनोपगम्य ह
यदब्रवीत्सुतस्तेऽसौ तन्मे शृणु जनेश्वर

^{६.६१.२८}दुर्योधन उवाच

^{६.६१.२९}त्वं च द्रोणश्च शल्यश्च कृपो द्रौणिस्तथैव च
कृतवर्मा च हार्दिक्यः काम्बोजश्च सुदक्षिणः

^{६.६१.३०}भूरिश्रवा विकर्णश्च भगदत्तश्च वीर्यवान्
महारथाः समाख्याताः कुलपुत्रास्तनुत्यजः

^{६.६१.३१}त्रयाणामपि लोकानां पर्याप्ता इति मे मतिः
पाण्डवानां समस्ताश्च न तिष्ठन्ति पराक्रमे

^{६.६१.३२}तत्र मे संशयो जातस्तन्ममाचक्ष्व पृच्छतः
यं समाश्रित्य कौन्तेया जयन्त्यस्मान्पदे पदे

^{६.६१.३३}भीष्म उवाच

^{६.६१.३४}शृणु राजन्वचो मह्यं यत्त्वां वक्ष्यामि कौरव
बहुशश्च ममोक्तोऽसि न च मे तत्त्वया कृतम्

^{६.६१.३५}क्रियतां पाण्डवैः सार्धं शमो भरतसत्तम
एतत्क्षममहं मन्ये पृथिव्यास्तव चाभिभो

^{६.६१.३६}भुञ्जेमां पृथिवीं राजन्भ्रातृभिः सहितः सुखी
दुर्हृदस्तापयन्सर्वान्नन्दयंश्चापि बान्धवान्

^{६.६१.३७}न च मे क्रोशतस्तात श्रुतवानसि वै पुरा
तदिदं समनुप्राप्तं यत्पाण्डूनवमन्यसे

^{६.६१.३८}यश्च हेतुरवध्यत्वे तेषामक्लिष्टकर्मणाम्
तं शृणुष्व महाराज मम कीर्तयतः प्रभो

^{६.६१.३९}नास्ति लोकेषु तद्भूतं भविता नो भविष्यति
यो जयेत्पाण्डवान्संख्ये पालिताञ्शार्ङ्गधन्वना

^{६.६१.४०}यत्तु मे कथितं तात मुनिभिर्भावितात्मभिः
पुराणगीतं धर्मज्ञ तच्छृणुष्व यथातथम्

^{६.६१.४१}पुरा किल सुराः सर्वे ऋषयश्च समागताः
पितामहमुपासेदुः पर्वते गन्धमादने

^{६.६१.४२}मध्ये तेषां समासीनः प्रजापतिरपश्यत
विमानं जाज्वलद्भासा स्थितं प्रवरमम्बरे

^{६.६१.४३}ध्यानेनावेद्य तं ब्रह्मा कृत्वा च नियतोऽञ्जलिम्
नमश्चकार हृष्टात्मा परमं परमेश्वरम्

^{६.६१.४४}ऋषयस्त्वथ देवाश्च दृष्ट्वा ब्रह्माणमुत्थितम्
स्थिताः प्राञ्जलयः सर्वे पश्यन्तो महदद्भुतम्

^{६.६१.४५}यथावच्च तमभ्यर्च्य ब्रह्मा ब्रह्मविदां वरः
जगाद जगतः स्रष्टा परं परमधर्मवित्

^{६.६१.४६}विश्वावसुर्विश्वमूर्तिर्विश्वेशो; विष्वक्सेनो विश्वकर्मा वशी च
विश्वेश्वरो वासुदेवोऽसि तस्मा;द्योगात्मानं दैवतं त्वामुपैमि

^{६.६१.४७}जय विश्व महादेव जय लोकहिते रत
जय योगीश्वर विभो जय योगपरावर

^{६.६१.४८}पद्मगर्भ विशालाक्ष जय लोकेश्वरेश्वर
भूतभव्यभवन्नाथ जय सौम्यात्मजात्मज

^{६.६१.४९}असंख्येयगुणाजेय जय सर्वपरायण
नारायण सुदुष्पार जय शार्ङ्गधनुर्धर

^{६.६१.५०}सर्वगुह्यगुणोपेत विश्वमूर्ते निरामय
विश्वेश्वर महाबाहो जय लोकार्थतत्पर

^{६.६१.५१}महोरग वराहाद्य हरिकेश विभो जय
हरिवास विशामीश विश्वावासामिताव्यय

^{६.६१.५२}व्यक्ताव्यक्तामितस्थान नियतेन्द्रिय सेन्द्रिय
असंख्येयात्मभावज्ञ जय गम्भीर कामद

^{६.६१.५३}अनन्त विदितप्रज्ञ नित्यं भूतविभावन
कृतकार्य कृतप्रज्ञ धर्मज्ञ विजयाजय

^{६.६१.५४}गुह्यात्मन्सर्वभूतात्मन्स्फुटसंभूतसंभव
भूतार्थतत्त्व लोकेश जय भूतविभावन

^{६.६१.५५}आत्मयोने महाभाग कल्पसंक्षेपतत्पर
उद्भावन मनोद्भाव जय ब्रह्मजनप्रिय

^{६.६१.५६}निसर्गसर्गाभिरत कामेश परमेश्वर
अमृतोद्भव सद्भाव युगाग्ने विजयप्रद

^{६.६१.५७}प्रजापतिपते देव पद्मनाभ महाबल
आत्मभूत महाभूत कर्मात्मञ्जय कर्मद

^{६.६१.५८}पादौ तव धरा देवी दिशो बाहुर्दिवं शिरः
मूर्तिस्तेऽहं सुराः कायश्चन्द्रादित्यौ च चक्षुषी

^{६.६१.५९}बलं तपश्च सत्यं च धर्मः कामात्मजः प्रभो
तेजोऽग्निः पवनः श्वास आपस्ते स्वेदसंभवाः

^{६.६१.६०}अश्विनौ श्रवणौ नित्यं देवी जिह्वा सरस्वती
वेदाः संस्कारनिष्ठा हि त्वयीदं जगदाश्रितम्

^{६.६१.६१}न संख्यां न परीमाणं न तेजो न पराक्रमम्
न बलं योगयोगीश जानीमस्ते न संभवम्

^{६.६१.६२}त्वद्भक्तिनिरता देव नियमैस्त्वा समाहिताः
अर्चयामः सदा विष्णो परमेशं महेश्वरम्

^{६.६१.६३}ऋषयो देवगन्धर्वा यक्षराक्षसपन्नगाः
पिशाचा मानुषाश्चैव मृगपक्षिसरीसृपाः

^{६.६१.६४}एवमादि मया सृष्टं पृथिव्यां त्वत्प्रसादजम्
पद्मनाभ विशालाक्ष कृष्ण दुःस्वप्ननाशन

^{६.६१.६५}त्वं गतिः सर्वभूतानां त्वं नेता त्वं जगन्मुखम्
त्वत्प्रसादेन देवेश सुखिनो विबुधाः सदा

^{६.६१.६६}पृथिवी निर्भया देव त्वत्प्रसादात्सदाभवत्
तस्माद्भव विशालाक्ष यदुवंशविवर्धनः

^{६.६१.६७}धर्मसंस्थापनार्थाय दैतेयानां वधाय च
जगतो धारणार्थाय विज्ञाप्यं कुरु मे प्रभो

^{६.६१.६८}यदेतत्परमं गुह्यं त्वत्प्रसादमयं विभो
वासुदेव तदेतत्ते मयोद्गीतं यथातथम्

^{६.६१.६९}सृष्ट्वा संकर्षणं देवं स्वयमात्मानमात्मना
कृष्ण त्वमात्मनास्राक्षीः प्रद्युम्नं चात्मसंभवम्

^{६.६१.७०}प्रद्युम्नाच्चानिरुद्धं त्वं यं विदुर्विष्णुमव्ययम्
अनिरुद्धोऽसृजन्मां वै ब्रह्माणं लोकधारिणम्

^{६.६१.७१}वासुदेवमयः सोऽहं त्वयैवास्मि विनिर्मितः
विभज्य भागशोऽऽत्मानं व्रज मानुषतां विभो

^{६.६१.७२}तत्रासुरवधं कृत्वा सर्वलोकसुखाय वै
धर्मं स्थाप्य यशः प्राप्य योगं प्राप्स्यसि तत्त्वतः

^{६.६१.७३}त्वां हि ब्रह्मर्षयो लोके देवाश्चामितविक्रम
तैस्तैश्च नामभिर्भक्ता गायन्ति परमात्मकम्

^{६.६१.७४}स्थिताश्च सर्वे त्वयि भूतसंघाः; कृत्वाश्रयं त्वां वरदं सुबाहो
अनादिमध्यान्तमपारयोगं; लोकस्य सेतुं प्रवदन्ति विप्राः