^{७.१३.१}संजय उवाच

^{७.१३.२}ततः स पाण्डवानीके जनयंस्तुमुलं महत्
व्यचरत्पाण्डवान्द्रोणो दहन्कक्षमिवानलः

^{७.१३.३}निर्दहन्तमनीकानि साक्षादग्निमिवोत्थितम्
दृष्ट्वा रुक्मरथं युद्धे समकम्पन्त सृञ्जयाः

^{७.१३.४}प्रततं चास्यमानस्य धनुषोऽस्याशुकारिणः
ज्याघोषः श्रूयतेऽत्यर्थं विस्फूर्जितमिवाशनेः

^{७.१३.५}रथिनः सादिनश्चैव नागानश्वान्पदातिनः
रौद्रा हस्तवता मुक्ताः प्रमथ्नन्ति स्म सायकाः

^{७.१३.६}नानद्यमानः पर्जन्यः सानिलः शुचिसंक्षये
अश्मवर्षमिवावर्षत्परेषामावहद्भयम्

^{७.१३.७}व्यचरत्स तदा राजन्सेनां विक्षोभयन्प्रभुः
वर्धयामास संत्रासं शात्रवाणाममानुषम्

^{७.१३.८}तस्य विद्युदिवाभ्रेषु चापं हेमपरिष्कृतम्
भ्रमद्रथाम्बुदे तस्मिन्दृश्यते स्म पुनः पुनः

^{७.१३.९}स वीरः सत्यवान्प्राज्ञो धर्मनित्यः सुदारुणः
युगान्तकाले यन्तेव रौद्रां प्रास्कन्दयन्नदीम्

^{७.१३.१०}अमर्षवेगप्रभवां क्रव्यादगणसंकुलाम्
बलौघैः सर्वतः पूर्णां वीरवृक्षापहारिणीम्

^{७.१३.११}शोणितोदां रथावर्तां हस्त्यश्वकृतरोधसम्
कवचोडुपसंयुक्तां मांसपङ्कसमाकुलाम्

^{७.१३.१२}मेदोमज्जास्थिसिकतामुष्णीषवरफेनिलाम्
संग्रामजलदापूर्णां प्रासमत्स्यसमाकुलाम्

^{७.१३.१३}नरनागाश्वसंभूतां शरवेगौघवाहिनीम्
शरीरदारुशृङ्गाटां भुजनागसमाकुलाम्

^{७.१३.१४}उत्तमाङ्गोपलतलां निस्त्रिंशझषसेविताम्
रथनागह्रदोपेतां नानाभरणनीरजाम्

^{७.१३.१५}महारथशतावर्तां भूमिरेणूर्मिमालिनीम्
महावीर्यवतां संख्ये सुतरां भीरुदुस्तराम्

^{७.१३.१६}शूरव्यालसमाकीर्णां प्राणिवाणिजसेविताम्
छिन्नच्छत्रमहाहंसां मुकुटाण्डजसंकुलाम्

^{७.१३.१७}चक्रकूर्मां गदानक्रां शरक्षुद्रझषाकुलाम्
बडगृध्रसृगालानां घोरसंघैर्निषेविताम्

^{७.१३.१८}निहतान्प्राणिनः संख्ये द्रोणेन बलिना शरैः
वहन्तीं पितृलोकाय शतशो राजसत्तम

^{७.१३.१९}शरीरशतसंबाधां केशशैवलशाद्वलाम्
नदीं प्रावर्तयद्राजन्भीरूणां भयवर्धिनीम्

^{७.१३.२०}तं जयन्तमनीकानि तानि तान्येव भारत
सर्वतोऽभ्यद्रवन्द्रोणं युधिष्ठिरपुरोगमाः

^{७.१३.२१}तानभिद्रवतः शूरांस्तावका दृढकार्मुकाः
सर्वतः प्रत्यगृह्णन्त तदभूल्लोमहर्षणम्

^{७.१३.२२}शतमायस्तु शकुनिः सहदेवं समाद्रवत्
सनियन्तृध्वजरथं विव्याध निशितैः शरैः

^{७.१३.२३}तस्य माद्रीसुतः केतुं धनुः सूतं हयानपि
नातिक्रुद्धः शरैश्छित्त्वा षष्ट्या विव्याध मातुलम्

^{७.१३.२४}सौबलस्तु गदां गृह्य प्रचस्कन्द रथोत्तमात्
स तस्य गदया राजन्रथात्सूतमपातयत्

^{७.१३.२५}ततस्तौ विरथौ राजन्गदाहस्तौ महाबलौ
चिक्रीडतू रणे शूरौ सशृङ्गाविव पर्वतौ

^{७.१३.२६}द्रोणः पाञ्चालराजानं विद्ध्वा दशभिराशुगैः
बहुभिस्तेन चाभ्यस्तस्तं विव्याध शताधिकैः

^{७.१३.२७}विविंशतिं भीमसेनो विंशत्या निशितैः शरैः
विद्ध्वा नाकम्पयद्वीरस्तदद्भुतमिवाभवत्

^{७.१३.२८}विविंशतिस्तु सहसा व्यश्वकेतुशरासनम्
भीमं चक्रे महाराज ततः सैन्यान्यपूजयन्

^{७.१३.२९}स तन्न ममृषे वीरः शत्रोर्विजयमाहवे
ततोऽस्य गदया दान्तान्हयान्सर्वानपातयत्

^{७.१३.३०}शल्यस्तु नकुलं वीरः स्वस्रीयं प्रियमात्मनः
विव्याध प्रहसन्बाणैर्लाडयन्कोपयन्निव

^{७.१३.३१}तस्याश्वानातपत्रं च ध्वजं सूतमथो धनुः
निपात्य नकुलः संख्ये शङ्खं दध्मौ प्रतापवान्

^{७.१३.३२}धृष्टकेतुः कृपेनास्ताञ्छित्त्वा बहुविधाञ्शरान्
कृपं विव्याध सप्तत्या लक्ष्म चास्याहरत्त्रिभिः

^{७.१३.३३}तं कृपः शरवर्षेण महता समवाकिरत्
निवार्य च रणे विप्रो धृष्टकेतुमयोधयत्

^{७.१३.३४}सात्यकिः कृतवर्माणं नाराचेन स्तनान्तरे
विद्ध्वा विव्याध सप्तत्या पुनरन्यैः स्मयन्निव

^{७.१३.३५}सप्तसप्ततिभिर्भोजस्तं विद्ध्वा निशितैः शरैः
नाकम्पयत शैनेयं शीघ्रो वायुरिवाचलम्

^{७.१३.३६}सेनापतिः सुशर्माणं शीघ्रं मर्मस्वताडयत्
स चापि तं तोमरेण जत्रुदेशे अताडयत्

^{७.१३.३७}वैकर्तनं तु समरे विराटः प्रत्यवारयत्
सह मत्स्यैर्महावीर्यैस्तदद्भुतमिवाभवत्

^{७.१३.३८}तत्पौरुषमभूत्तत्र सूतपुत्रस्य दारुणम्
यत्सैन्यं वारयामास शरैः संनतपर्वभिः

^{७.१३.३९}द्रुपदस्तु स्वयं राजा भगदत्तेन संगतः
तयोर्युद्धं महाराज चित्ररूपमिवाभवत्
भूतानां त्रासजननं चक्रातेऽस्त्रविशारदौ

^{७.१३.४०}भूरिश्रवा रणे राजन्याज्ञसेनिं महारथम्
महता सायकौघेन छादयामास वीर्यवान्

^{७.१३.४१}शिखण्डी तु ततः क्रुद्धः सौमदत्तिं विशां पते
नवत्या सायकानां तु कम्पयामास भारत

^{७.१३.४२}राक्षसौ भीमकर्माणौ हैडिम्बालम्बुसावुभौ
चक्रातेऽत्यद्भुतं युद्धं परस्परवधैषिणौ

^{७.१३.४३}मायाशतसृजौ दृप्तौ मायाभिरितरेतरम्
अन्तर्हितौ चेरतुस्तौ भृशं विस्मयकारिणौ

^{७.१३.४४}चेकितानोऽनुविन्देन युयुधे त्वतिभैरवम्
यथा देवासुरे युद्धे बलशक्रौ महाबलौ

^{७.१३.४५}लक्ष्मणः क्षत्रदेवेन विमर्दमकरोद्भृशम्
यथा विष्णुः पुरा राजन्हिरण्याक्षेण संयुगे

^{७.१३.४६}ततः प्रजविताश्वेन विधिवत्कल्पितेन च
रथेनाभ्यपतद्राजन्सौभद्रं पौरवो नदन्

^{७.१३.४७}ततोऽभियाय त्वरितो युद्धाकाङ्क्षी महाबलः
तेन चक्रे महद्युद्धमभिमन्युररिंदमः

^{७.१३.४८}पौरवस्त्वथ सौभद्रं शरव्रातैरवाकिरत्
तस्यार्जुनिर्ध्वजं छत्रं धनुश्चोर्व्यामपातयत्

^{७.१३.४९}सौभद्रः पौरवं त्वन्यैर्विद्ध्वा सप्तभिराशुगैः
पञ्चभिस्तस्य विव्याध हयान्सूतं च सायकैः

^{७.१३.५०}ततः संहर्षयन्सेनां सिंहवद्विनदन्मुहुः
समादत्तार्जुनिस्तूर्णं पौरवान्तकरं शरम्

^{७.१३.५१}द्वाभ्यां शराभ्यां हार्दिक्यश्चकर्त सशरं धनुः
तदुत्सृज्य धनुश्छिन्नं सौभद्रः परवीरहा
उद्बबर्ह सितं खड्गमाददानः शरावरम्

^{७.१३.५२}स तेनानेकतारेण चर्मणा कृतहस्तवत्
भ्रान्तासिरचरन्मार्गान्दर्शयन्वीर्यमात्मनः

^{७.१३.५३}भ्रामितं पुनरुद्भ्रान्तमाधूतं पुनरुच्छ्रितम्
चर्मनिस्त्रिंशयो राजन्निर्विशेषमदृश्यत

^{७.१३.५४}स पौरवरथस्येषामाप्लुत्य सहसा नदन्
पौरवं रथमास्थाय केशपक्षे परामृशत्

^{७.१३.५५}जघानास्य पदा सूतमसिनापातयद्ध्वजम्
विक्षोभ्याम्भोनिधिं तार्क्ष्यस्तं नागमिव चाक्षिपत्

^{७.१३.५६}तमाकलितकेशान्तं ददृशुः सर्वपार्थिवाः
उक्षाणमिव सिंहेन पात्यमानमचेतनम्

^{७.१३.५७}तमार्जुनिवशं प्राप्तं कृष्यमाणमनाथवत्
पौरवं पतितं दृष्ट्वा नामृष्यत जयद्रथः

^{७.१३.५८}स बर्हिणमहावाजं किङ्किणीशतजालवत्
चर्म चादाय खड्गं च नदन्पर्यपतद्रथात्

^{७.१३.५९}ततः सैन्धवमालोक्य कार्ष्णिरुत्सृज्य पौरवम्
उत्पपात रथात्तूर्णं श्येनवन्निपपात च

^{७.१३.६०}प्रासपट्टिशनिस्त्रिंशाञ्शत्रुभिः संप्रवेरितान्
चिच्छेदाथासिना कार्ष्णिश्चर्मणा संरुरोध च

^{७.१३.६१}स दर्शयित्वा सैन्यानां स्वबाहुबलमात्मनः
तमुद्यम्य महाखड्गं चर्म चाथ पुनर्बली

^{७.१३.६२}वृद्धक्षत्रस्य दायादं पितुरत्यन्तवैरिणम्
ससाराभिमुखः शूरः शार्दूल इव कुञ्जरम्

^{७.१३.६३}तौ परस्परमासाद्य खड्गदन्तनखायुधौ
हृष्टवत्संप्रजह्राते व्याघ्रकेसरिणाविव

^{७.१३.६४}संपातेष्वभिपातेषु निपातेष्वसिचर्मणोः
न तयोरन्तरं कश्चिद्ददर्श नरसिंहयोः

^{७.१३.६५}अवक्षेपोऽसिनिर्ह्रादः शस्त्रान्तरनिदर्शनम्
बाह्यान्तरनिपातश्च निर्विशेषमदृश्यत

^{७.१३.६६}बाह्यमाभ्यन्तरं चैव चरन्तौ मार्गमुत्तमम्
ददृशाते महात्मानौ सपक्षाविव पर्वतौ

^{७.१३.६७}ततो विक्षिपतः खड्गं सौभद्रस्य यशस्विनः
शरावरणपक्षान्ते प्रजहार जयद्रथः

^{७.१३.६८}रुक्मपक्षान्तरे सक्तस्तस्मिंश्चर्मणि भास्वरे
सिन्धुराजबलोद्धूतः सोऽभज्यत महानसिः

^{७.१३.६९}भग्नमाज्ञाय निस्त्रिंशमवप्लुत्य पदानि षट्
सोऽदृश्यत निमेषेण स्वरथं पुनरास्थितः

^{७.१३.७०}तं कार्ष्णिं समरान्मुक्तमास्थितं रथमुत्तमम्
सहिताः सर्वराजानः परिवव्रुः समन्ततः

^{७.१३.७१}ततश्चर्म च खड्गं च समुत्क्षिप्य महाबलः
ननादार्जुनदायादः प्रेक्षमाणो जयद्रथम्

^{७.१३.७२}सिन्धुराजं परित्यज्य सौभद्रः परवीरहा
तापयामास तत्सैन्यं भुवनं भास्करो यथा

^{७.१३.७३}तस्य सर्वायसीं शक्तिं शल्यः कनकभूषणाम्
चिक्षेप समरे घोरां दीप्तामग्निशिखामिव

^{७.१३.७४}तामवप्लुत्य जग्राह सकोशं चाकरोदसिम्
वैनतेयो यथा कार्ष्णिः पतन्तमुरगोत्तमम्

^{७.१३.७५}तस्य लाघवमाज्ञाय सत्त्वं चामिततेजसः
सहिताः सर्वराजानः सिंहनादमथानदन्

^{७.१३.७६}ततस्तामेव शल्यस्य सौभद्रः परवीरहा
मुमोच भुजवीर्येण वैडूर्यविकृताजिराम्

^{७.१३.७७}सा तस्य रथमासाद्य निर्मुक्तभुजगोपमा
जघान सूतं शल्यस्य रथाच्चैनमपातयत्

^{७.१३.७८}ततो विराटद्रुपदौ धृष्टकेतुर्युधिष्ठिरः
सात्यकिः केकया भीमो धृष्टद्युम्नशिखण्डिनौ
यमौ च द्रौपदेयाश्च साधु साध्विति चुक्रुशुः

^{७.१३.७९}बाणशब्दाश्च विविधाः सिंहनादाश्च पुष्कलाः
प्रादुरासन्हर्षयन्तः सौभद्रमपलायिनम्
तन्नामृष्यन्त पुत्रास्ते शत्रोर्विजयलक्षणम्

^{७.१३.८०}अथैनं सहसा सर्वे समन्तान्निशितैः शरैः
अभ्याकिरन्महाराज जलदा इव पर्वतम्

^{७.१३.८१}तेषां च प्रियमन्विच्छन्सूतस्य च पराभवात्
आर्तायनिरमित्रघ्नः क्रुद्धः सौभद्रमभ्ययात्