^{८.१७.१}संजय उवाच

^{८.१७.२}हस्तिभिस्तु महामात्रास्तव पुत्रेण चोदिताः
धृष्टद्युम्नं जिघांसन्तः क्रुद्धाः पार्षतमभ्ययुः

^{८.१७.३}प्राच्याश्च दाक्षिणात्याश्च प्रवीरा गजयोधिनः
अङ्गा वङ्गाश्च पुण्ड्राश्च मागधास्ताम्रलिप्तकाः

^{८.१७.४}मेकलाः कोशला मद्रा दशार्णा निषधास्तथा
गजयुद्धेषु कुशलाः कलिङ्गैः सह भारत

^{८.१७.५}शरतोमरनाराचैर्वृष्टिमन्त इवाम्बुदाः
सिषिचुस्ते ततः सर्वे पाञ्चालाचलमाहवे

^{८.१७.६}तान्संमिमर्दिषुर्नागान्पार्ष्ण्यङ्गुष्ठाङ्कुशैर्भृशम्
पोथितान्पार्षतो बाणैर्नाराचैश्चाभ्यवीवृषत्

^{८.१७.७}एकैकं दशभिः षड्भिरष्टाभिरपि भारत
द्विरदानभिविव्याध क्षिप्तैर्गिरिनिभाञ्शरैः
प्रच्छाद्यमानो द्विरदैर्मेघैरिव दिवाकरः

^{८.१७.८}पर्यासुः पाण्डुपाञ्चाला नदन्तो निशितायुधाः
तान्नागानभिवर्षन्तो ज्यातन्त्रीशरनादितैः

^{८.१७.९}नकुलः सहदेवश्च द्रौपदेयाः प्रभद्रकाः
सात्यकिश्च शिखण्डी च चेकितानश्च वीर्यवान्

^{८.१७.१०}ते म्लेच्छैः प्रेषिता नागा नरानश्वान्रथानपि
हस्तैराक्षिप्य ममृदुः पद्भिश्चाप्यतिमन्यवः

^{८.१७.११}बिभिदुश्च विषाणाग्रैः समाक्षिप्य च चिक्षिपुः
विषाणलग्नैश्चाप्यन्ये परिपेतुर्विभीषणाः

^{८.१७.१२}प्रमुखे वर्तमानं तु द्विपं वङ्गस्य सात्यकिः
नाराचेनोग्रवेगेन भित्त्वा मर्मण्यपातयत्

^{८.१७.१३}तस्यावर्जितनागस्य द्विरदादुत्पतिष्यतः
नाराचेनाभिनद्वक्षः सोऽपतद्भुवि सात्यकेः

^{८.१७.१४}पुण्ड्रस्यापततो नागं चलन्तमिव पर्वतम्
सहदेवः प्रयत्नात्तैर्नाराचैर्व्यहनत्त्रिभिः

^{८.१७.१५}विपताकं वियन्तारं विवर्मध्वजजीवितम्
तं कृत्वा द्विरदं भूयः सहदेवोऽङ्गमभ्यगात्

^{८.१७.१६}सहदेवं तु नकुलो वारयित्वाङ्गमार्दयत्
नाराचैर्यमदण्डाभैस्त्रिभिर्नागं शतेन च

^{८.१७.१७}दिवाकरकरप्रख्यानङ्गश्चिक्षेप तोमरान्
नकुलाय शतान्यष्टौ त्रिधैकैकं तु सोऽच्छिनत्

^{८.१७.१८}तथार्धचन्द्रेण शिरस्तस्य चिच्छेद पाण्डवः
स पपात हतो म्लेच्छस्तेनैव सह दन्तिना

^{८.१७.१९}आचार्यपुत्रे निहते हस्तिशिक्षाविशारदे
अङ्गाः क्रुद्धा महामात्रा नागैर्नकुलमभ्ययुः

^{८.१७.२०}चलत्पताकैः प्रमुखैर्हेमकक्ष्यातनुच्छदैः
मिमर्दिषन्तस्त्वरिताः प्रदीप्तैरिव पर्वतैः

^{८.१७.२१}मेकलोत्कलकालिङ्गा निषादास्ताम्रलिप्तकाः
शरतोमरवर्षाणि विमुञ्चन्तो जिघांसवः

^{८.१७.२२}तैश्छाद्यमानं नकुलं दिवाकरमिवाम्बुदैः
परि पेतुः सुसंरब्धाः पाण्डुपाञ्चालसोमकाः

^{८.१७.२३}ततस्तदभवद्युद्धं रथिनां हस्तिभिः सह
सृजतां शरवर्षाणि तोमरांश्च सहस्रशः

^{८.१७.२४}नागानां प्रस्फुटुः कुम्भा मर्माणि विविधानि च
दन्ताश्चैवातिविद्धानां नाराचैर्भूषणानि च

^{८.१७.२५}तेषामष्टौ महानागांश्चतुःषष्ट्या सुतेजनैः
सहदेवो जघानाशु ते पेतुः सह सादिभिः

^{८.१७.२६}अञ्जोगतिभिरायम्य प्रयत्नाद्धनुरुत्तमम्
नाराचैरहनन्नागान्नकुलः कुरुनन्दन

^{८.१७.२७}ततः शैनेयपाञ्चाल्यौ द्रौपदेयाः प्रभद्रकाः
शिखण्डी च महानागान्सिषिचुः शरवृष्टिभिः

^{८.१७.२८}ते पाण्डुयोधाम्बुधरैः शत्रुद्विरदपर्वताः
बाणवर्षैर्हताः पेतुर्वज्रवर्षैरिवाचलाः

^{८.१७.२९}एवं हत्वा तव गजांस्ते पाण्डुनरकुञ्जराः
द्रुतं सेनामवैक्षन्त भिन्नकूलामिवापगाम्

^{८.१७.३०}ते तां सेनामवालोक्य पाण्डुपुत्रस्य सैनिकाः
विक्षोभयित्वा च पुनः कर्णमेवाभिदुद्रुवुः

^{८.१७.३१}सहदेवं ततः क्रुद्धं दहन्तं तव वाहिनीम्
दुःशासनो महाराज भ्राता भ्रातरमभ्ययात्

^{८.१७.३२}तौ समेतौ महायुद्धे दृष्ट्वा तत्र नराधिपाः
सिंहनादरवांश्चक्रुर्वासांस्यादुधुवुश्च ह

^{८.१७.३३}ततो भारत क्रुद्धेन तव पुत्रेण धन्विना
पाण्डुपुत्रस्त्रिभिर्बाणैर्वक्षस्यभिहतो बली

^{८.१७.३४}सहदेवस्ततो राजन्नाराचेन तवात्मजम्
विद्ध्वा विव्याध सप्तत्या सारथिं च त्रिभिस्त्रिभिः

^{८.१७.३५}दुःशासनस्तदा राजंश्छित्त्वा चापं महाहवे
सहदेवं त्रिसप्तत्या बाह्वोरुरसि चार्दयत्

^{८.१७.३६}सहदेवस्ततः क्रुद्धः खड्गं गृह्य महाहवे
व्याविध्यत युधां श्रेष्ठः श्रीमांस्तव सुतं प्रति

^{८.१७.३७}समार्गणगणं चापं छित्त्वा तस्य महानसिः
निपपात ततो भूमौ च्युतः सर्प इवाम्बरात्

^{८.१७.३८}अथान्यद्धनुरादाय सहदेवः प्रतापवान्
दुःशासनाय चिक्षेप बाणमन्तकरं ततः

^{८.१७.३९}तमापतन्तं विशिखं यमदण्डोपमत्विषम्
खड्गेन शितधारेण द्विधा चिच्छेद कौरवः

^{८.१७.४०}तमापतन्तं सहसा निस्त्रिंशं निशितैः शरैः
पातयामास समरे सहदेवो हसन्निव

^{८.१७.४१}ततो बाणांश्चतुःषष्टिं तव पुत्रो महारणे
सहदेवरथे तूर्णं पातयामास भारत

^{८.१७.४२}ताञ्शरान्समरे राजन्वेगेनापततो बहून्
एकैकं पञ्चभिर्बाणैः सहदेवो न्यकृन्तत

^{८.१७.४३}स निवार्य महाबाणांस्तव पुत्रेण प्रेषितान्
अथास्मै सुबहून्बाणान्माद्रीपुत्रः समाचिनोत्

^{८.१७.४४}ततः क्रुद्धो महाराज सहदेवः प्रतापवान्
समाधत्त शरं घोरं मृत्युकालान्तकोपमम्
विकृष्य बलवच्चापं तव पुत्राय सोऽसृजत्

^{८.१७.४५}स तं निर्भिद्य वेगेन भित्त्वा च कवचं महत्
प्राविशद्धरणीं राजन्वल्मीकमिव पन्नगः
ततः स मुमुहे राजंस्तव पुत्रो महारथः

^{८.१७.४६}मूढं चैनं समालक्ष्य सारथिस्त्वरितो रथम्
अपोवाह भृशं त्रस्तो वध्यमानं शितैः शरैः

^{८.१७.४७}पराजित्य रणे तं तु पाण्डवः पाण्डुपूर्वज
दुर्योधनबलं हृष्टः प्रामथद्वै समन्ततः

^{८.१७.४८}पिपीलिकापुटं राजन्यथामृद्नान्नरो रुषा
तथा सा कौरवी सेना मृदिता तेन भारत

^{८.१७.४९}नकुलं रभसं युद्धे दारयन्तं वरूथिनीम्
कर्णो वैकर्तनो राजन्वारयामास वै तदा

^{८.१७.५०}नकुलश्च तदा कर्णं प्रहसन्निदमब्रवीत्
चिरस्य बत दृष्टोऽहं दैवतैः सौम्यचक्षुषा

^{८.१७.५१}यस्य मे त्वं रणे पाप चक्षुर्विषयमागतः
त्वं हि मूलमनर्थानां वैरस्य कलहस्य च

^{८.१७.५२}त्वद्दोषात्कुरवः क्षीणाः समासाद्य परस्परम्
त्वामद्य समरे हत्वा कृतकृत्योऽस्मि विज्वरः

^{८.१७.५३}एवमुक्तः प्रत्युवाच नकुलं सूतनन्दनः
सदृशं राजपुत्रस्य धन्विनश्च विशेषतः

^{८.१७.५४}प्रहरस्व रणे बाल पश्यामस्तव पौरुषम्
कर्म कृत्वा रणे शूर ततः कत्थितुमर्हसि

^{८.१७.५५}अनुक्त्वा समरे तात शूरा युध्यन्ति शक्तितः
स युध्यस्व मया शक्त्या विनेष्ये दर्पमद्य ते

^{८.१७.५६}इत्युक्त्वा प्राहरत्तूर्णं पाण्डुपुत्राय सूतजः
विव्याध चैनं समरे त्रिसप्तत्या शिलीमुखैः

^{८.१७.५७}नकुलस्तु ततो विद्धः सूतपुत्रेण भारत
अशीत्याशीविषप्रख्यैः सूतपुत्रमविध्यत

^{८.१७.५८}तस्य कर्णो धनुश्छित्त्वा स्वर्णपुङ्खैः शिलाशितैः
त्रिंशता परमेष्वासः शरैः पाण्डवमार्दयत्

^{८.१७.५९}ते तस्य कवचं भित्त्वा पपुः शोणितमाहवे
आशीविषा यथा नागा भित्त्वा गां सलिलं पपुः

^{८.१७.६०}अथान्यद्धनुरादाय हेमपृष्ठं दुरासदम्
कर्णं विव्याध विंशत्या सारथिं च त्रिभिः शरैः

^{८.१७.६१}ततः क्रुद्धो महाराज नकुलः परवीरहा
क्षुरप्रेण सुतीक्ष्णेन कर्णस्य धनुरच्छिनत्

^{८.१७.६२}अथैनं छिन्नधन्वानं सायकानां शतैस्त्रिभिः
आजघ्ने प्रहसन्वीरः सर्वलोकमहारथम्

^{८.१७.६३}कर्णमभ्यर्दितं दृष्ट्वा पाण्डुपुत्रेण मारिष
विस्मयं परमं जग्मू रथिनः सह दैवतैः

^{८.१७.६४}अथान्यद्धनुरादाय कर्णो वैकर्तनस्तदा
नकुलं पञ्चभिर्बाणैर्जत्रुदेशे समार्दयत्

^{८.१७.६५}उरःस्थैरथ तैर्बाणैर्माद्रीपुत्रो व्यरोचत
स्वरश्मिभिरिवादित्यो भुवने विसृजन्प्रभाम्

^{८.१७.६६}नकुलस्तु ततः कर्णं विद्ध्वा सप्तभिरायसैः
अथास्य धनुषः कोटिं पुनश्चिच्छेद मारिष

^{८.१७.६७}सोऽन्यत्कार्मुकमादाय समरे वेगवत्तरम्
नकुलस्य ततो बाणैः सर्वतोऽवारयद्दिशः

^{८.१७.६८}संछाद्यमानः सहसा कर्णचापच्युतैः शरैः
चिच्छेद स शरांस्तूर्णं शरैरेव महारथः

^{८.१७.६९}ततो बाणमयं जालं विततं व्योम्न्यदृश्यत
खद्योतानां गणैरेव संपतद्भिर्यथा नभः

^{८.१७.७०}तैर्विमुक्तैः शरशतैश्छादितं गगनं तदा
शलभानां यथा व्रातैस्तद्वदासीत्समाकुलम्

^{८.१७.७१}ते शरा हेमविकृताः संपतन्तो मुहुर्मुहुः
श्रेणीकृता अभासन्त हंसाः श्रेणीगता इव

^{८.१७.७२}बाणजालावृते व्योम्नि छादिते च दिवाकरे
समसर्पत्ततो भूतं किंचिदेव विशां पते

^{८.१७.७३}निरुद्धे तत्र मार्गे तु शरसंघैः समन्ततः
व्यरोचतां महाभागौ बालसूर्याविवोदितौ

^{८.१७.७४}कर्णचापच्युतैर्बाणैर्वध्यमानास्तु सोमकाः
अवालीयन्त राजेन्द्र वेदनार्ताः शरार्दिताः

^{८.१७.७५}नकुलस्य तथा बाणैर्वध्यमाना चमूस्तव
व्यशीर्यत दिशो राजन्वातनुन्ना इवाम्बुदाः

^{८.१७.७६}ते सेने वध्यमाने तु ताभ्यां दिव्यैर्महाशरैः
शरपातमपक्रम्य ततः प्रेक्षकवत्स्थिते

^{८.१७.७७}प्रोत्सारिते जने तस्मिन्कर्णपाण्डवयोः शरैः
विव्याधाते महात्मानावन्योन्यं शरवृष्टिभिः

^{८.१७.७८}निदर्शयन्तौ त्वस्त्राणि दिव्यानि रणमूर्धनि
छादयन्तौ च सहसा परस्परवधैषिणौ

^{८.१७.७९}नकुलेन शरा मुक्ताः कङ्कबर्हिणवाससः
ते तु कर्णमवच्छाद्य व्यतिष्ठन्त यथा परे

^{८.१७.८०}शरवेश्मप्रविष्टौ तौ ददृशाते न कैश्चन
चन्द्रसूर्यौ यथा राजंश्छाद्यमानौ जलागमे

^{८.१७.८१}ततः क्रुद्धो रणे कर्णः कृत्वा घोरतरं वपुः
पाण्डवं छादयामास समन्ताच्छरवृष्टिभिः

^{८.१७.८२}स च्छाद्यमानः समरे सूतपुत्रेण पाण्डवः
न चकार व्यथां राजन्भास्करो जलदैर्यथा

^{८.१७.८३}ततः प्रहस्याधिरथिः शरजालानि मारिष
प्रेषयामास समरे शतशोऽथ सहस्रशः

^{८.१७.८४}एकच्छायमभूत्सर्वं तस्य बाणैर्महात्मनः
अभ्रच्छायेव संजज्ञे संपतद्भिः शरोत्तमैः

^{८.१७.८५}ततः कर्णो महाराज धनुश्छित्त्वा महात्मनः
सारथिं पातयामास रथनीडाद्धसन्निव

^{८.१७.८६}तथाश्वांश्चतुरश्चास्य चतुर्भिर्निशितैः शरैः
यमस्य सदनं तूर्णं प्रेषयामास भारत

^{८.१७.८७}अथास्य तं रथं तूर्णं तिलशो व्यधमच्छरैः
पताकां चक्ररक्षौ च ध्वजं खड्गं च मारिष
शतचन्द्रं ततश्चर्म सर्वोपकरणानि च

^{८.१७.८८}हताश्वो विरथश्चैव विवर्मा च विशां पते
अवतीर्य रथात्तूर्णं परिघं गृह्य विष्ठितः

^{८.१७.८९}तमुद्यतं महाघोरं परिघं तस्य सूतजः
व्यहनत्सायकै राजञ्शतशोऽथ सहस्रशः

^{८.१७.९०}व्यायुधं चैनमालक्ष्य शरैः संनतपर्वभिः
आर्दयद्बहुशः कर्णो न चैनं समपीडयत्

^{८.१७.९१}स वध्यमानः समरे कृतास्त्रेण बलीयसा
प्राद्रवत्सहसा राजन्नकुलो व्याकुलेन्द्रियः

^{८.१७.९२}तमभिद्रुत्य राधेयः प्रहसन्वै पुनः पुनः
सज्यमस्य धनुः कण्ठे सोऽवासृजत भारत

^{८.१७.९३}ततः स शुशुभे राजन्कण्ठासक्तमहाधनुः
परिवेषमनुप्राप्तो यथा स्याद्व्योम्नि चन्द्रमाः
यथैव च सितो मेघः शक्रचापेन शोभितः

^{८.१७.९४}तमब्रवीत्तदा कर्णो व्यर्थं व्याहृतवानसि
वदेदानीं पुनर्हृष्टो वध्यं मां त्वं पुनः पुनः

^{८.१७.९५}मा योत्सीर्गुरुभिः सार्धं बलवद्भिश्च पाण्डव
सदृशैस्तात युध्यस्व व्रीडां मा कुरु पाण्डव
गृहं वा गच्छ माद्रेय यत्र वा कृष्णफल्गुनौ

^{८.१७.९६}एवमुक्त्वा महाराज व्यसर्जयत तं ततः
वधप्राप्तं तु तं राजन्नावधीत्सूतनन्दनः
स्मृत्वा कुन्त्या वचो राजंस्तत एनं व्यसर्जयत्

^{८.१७.९७}विसृष्टः पाण्डवो राजन्सूतपुत्रेण धन्विना
व्रीडन्निव जगामाथ युधिष्ठिररथं प्रति

^{८.१७.९८}आरुरोह रथं चापि सूतपुत्रप्रतापितः
निःश्वसन्दुःखसंतप्तः कुम्भे क्षिप्त इवोरगः

^{८.१७.९९}तं विसृज्य रणे कर्णः पाञ्चालांस्त्वरितो ययौ
रथेनातिपताकेन चन्द्रवर्णहयेन च

^{८.१७.१००}तत्राक्रन्दो महानासीत्पाण्डवानां विशां पते
दृष्ट्वा सेनापतिं यान्तं पाञ्चालानां रथव्रजान्

^{८.१७.१०१}तत्राकरोन्महाराज कदनं सूतनन्दनः
मध्यं गते दिनकरे चक्रवत्प्रचरन्प्रभुः

^{८.१७.१०२}भग्नचक्रै रथैः केचिच्छिन्नध्वजपताकिभिः
ससूतैर्हतसूतैश्च भग्नाक्षैश्चैव मारिष
ह्रियमाणानपश्याम पाञ्चालानां रथव्रजान्

^{८.१७.१०३}तत्र तत्र च संभ्रान्ता विचेरुर्मत्तकुञ्जराः
दवाग्निना परीताङ्गा यथैव स्युर्महावने

^{८.१७.१०४}भिन्नकुम्भा विरुधिराश्छिन्नहस्ताश्च वारणाः
भिन्नगात्रवराश्चैव च्छिन्नवालाश्च मारिष
छिन्नाभ्राणीव संपेतुर्वध्यमाना महात्मना

^{८.१७.१०५}अपरे त्रासिता नागा नाराचशततोमरैः
तमेवाभिमुखा यान्ति शलभा इव पावकम्

^{८.१७.१०६}अपरे निष्टनन्तः स्म व्यदृश्यन्त महाद्विपाः
क्षरन्तः शोणितं गात्रैर्नगा इव जलप्लवम्

^{८.१७.१०७}उरश्छदैर्विमुक्ताश्च वालबन्धैश्च वाजिनः
राजतैश्च तथा कांस्यैः सौवर्णैश्चैव भूषणैः

^{८.१७.१०८}हीना आस्तरणैश्चैव खलीनैश्च विवर्जिताः
चामरैश्च कुथाभिश्च तूणीरैः पतितैरपि

^{८.१७.१०९}निहतैः सादिभिश्चैव शूरैराहवशोभिभिः
अपश्याम रणे तत्र भ्राम्यमाणान्हयोत्तमान्

^{८.१७.११०}प्रासैः खड्गैश्च संस्यूतानृष्टिभिश्च नराधिप
हययोधानपश्याम कञ्चुकोष्णीषधारिणः

^{८.१७.१११}रथान्हेमपरिष्कारान्सुयुक्ताञ्जवनैर्हयैः
भ्रममाणानपश्याम हतेषु रथिषु द्रुतम्

^{८.१७.११२}भग्नाक्षकूबरान्कांश्चिच्छिन्नचक्रांश्च मारिष
विपताकाध्वजांश्चान्याञ्छिन्नेषायुगबन्धुरान्

^{८.१७.११३}विहीनान्रथिनस्तत्र धावमानान्समन्ततः
सूर्यपुत्रशरैस्त्रस्तानपश्याम विशां पते

^{८.१७.११४}विशस्त्रांश्च तथैवान्यान्सशस्त्रांश्च बहून्हतान्
तावकाञ्जालसंछन्नानुरोघण्टाविभूषितान्

^{८.१७.११५}नानावर्णविचित्राभिः पताकाभिरलंकृतान्
पदातीनन्वपश्याम धावमानान्समन्ततः

^{८.१७.११६}शिरांसि बाहूनूरूंश्च छिन्नानन्यांस्तथा युधि
कर्णचापच्युतैर्बाणैरपश्याम विनाकृतान्

^{८.१७.११७}महान्व्यतिकरो रौद्रो योधानामन्वदृश्यत
कर्णसायकनुन्नानां हतानां निशितैः शरैः

^{८.१७.११८}ते वध्यमानाः समरे सूतपुत्रेण सृञ्जयाः
तमेवाभिमुखा यान्ति पतंगा इव पावकम्

^{८.१७.११९}तं दहन्तमनीकानि तत्र तत्र महारथम्
क्षत्रिया वर्जयामासुर्युगान्ताग्निमिवोल्बणम्

^{८.१७.१२०}हतशेषास्तु ये वीराः पाञ्चालानां महारथाः
तान्प्रभग्नान्द्रुतान्कर्णः पृष्ठतो विकिरञ्शरैः
अभ्यधावत तेजस्वी विशीर्णकवचध्वजान्

^{८.१७.१२१}तापयामास तान्बाणैः सूतपुत्रो महारथः
मध्यंदिनमनुप्राप्तो भूतानीव तमोनुदः