^{९.१६.१}संजय उवाच

^{९.१६.२}अथान्यद्धनुरादाय बलवद्वेगवत्तरम्
युधिष्ठिरं मद्रपतिर्विद्ध्वा सिंह इवानदत्

^{९.१६.३}ततः स शरवर्षेण पर्जन्य इव वृष्टिमान्
अभ्यवर्षदमेयात्मा क्षत्रियान्क्षत्रियर्षभः

^{९.१६.४}सात्यकिं दशभिर्विद्ध्वा भीमसेनं त्रिभिः शरैः
सहदेवं त्रिभिर्विद्ध्वा युधिष्ठिरमपीडयत्

^{९.१६.५}तांस्तानन्यान्महेष्वासान्साश्वान्सरथकुञ्जरान्
कुञ्जरान्कुञ्जरारोहानश्वानश्वप्रयायिनः
रथांश्च रथिभिः सार्धं जघान रथिनां वरः

^{९.१६.६}बाहूंश्चिच्छेद च तथा सायुधान्केतनानि च
चकार च महीं योधैस्तीर्णां वेदीं कुशैरिव

^{९.१६.७}तथा तमरिसैन्यानि घ्नन्तं मृत्युमिवान्तकम्
परिवव्रुर्भृशं क्रुद्धाः पाण्डुपाञ्चालसोमकाः

^{९.१६.८}तं भीमसेनश्च शिनेश्च नप्ता; माद्र्याश्च पुत्रौ पुरुषप्रवीरौ
समागतं भीमबलेन राज्ञा; पर्यापुरन्योन्यमथाह्वयन्तः

^{९.१६.९}ततस्तु शूराः समरे नरेन्द्रं; मद्रेश्वरं प्राप्य युधां वरिष्ठम्
आवार्य चैनं समरे नृवीरा; जघ्नुः शरैः पत्रिभिरुग्रवेगैः

^{९.१६.१०}संरक्षितो भीमसेनेन राजा; माद्रीसुताभ्यामथ माधवेन
मद्राधिपं पत्रिभिरुग्रवेगैः; स्तनान्तरे धर्मसुतो निजघ्ने

^{९.१६.११}ततो रणे तावकानां रथौघाः; समीक्ष्य मद्राधिपतिं शरार्तम्
पर्यावव्रुः प्रवराः सर्वशश्च; दुर्योधनस्यानुमते समन्तात्

^{९.१६.१२}ततो द्रुतं मद्रजनाधिपो रणे; युधिष्ठिरं सप्तभिरभ्यविध्यत्
तं चापि पार्थो नवभिः पृषत्कै;र्विव्याध राजंस्तुमुले महात्मा

^{९.१६.१३}आकर्णपूर्णायतसंप्रयुक्तैः; शरैस्तदा संयति तैलधौतैः
अन्योन्यमाच्छादयतां महारथौ; मद्राधिपश्चापि युधिष्ठिरश्च

^{९.१६.१४}ततस्तु तूर्णं समरे महारथौ; परस्परस्यान्तरमीक्षमाणौ
शरैर्भृशं विव्यधतुर्नृपोत्तमौ; महाबलौ शत्रुभिरप्रधृष्यौ

^{९.१६.१५}तयोर्धनुर्ज्यातलनिस्वनो महा;न्महेन्द्रवज्राशनितुल्यनिस्वनः
परस्परं बाणगणैर्महात्मनोः; प्रवर्षतोर्मद्रपपाण्डुवीरयोः

^{९.१६.१६}तौ चेरतुर्व्याघ्रशिशुप्रकाशौ; महावनेष्वामिषगृद्धिनाविव
विषाणिनौ नागवराविवोभौ; ततक्षतुः संयुगजातदर्पौ

^{९.१६.१७}ततस्तु मद्राधिपतिर्महात्मा; युधिष्ठिरं भीमबलं प्रसह्य
विव्याध वीरं हृदयेऽतिवेगं; शरेण सूर्याग्निसमप्रभेण

^{९.१६.१८}ततोऽतिविद्धोऽथ युधिष्ठिरोऽपि; सुसंप्रयुक्तेन शरेण राजन्
जघान मद्राधिपतिं महात्मा; मुदं च लेभे ऋषभः कुरूणाम्

^{९.१६.१९}ततो मुहूर्तादिव पार्थिवेन्द्रो; लब्ध्वा संज्ञां क्रोधसंरक्तनेत्रः
शतेन पार्थं त्वरितो जघान; सहस्रनेत्रप्रतिमप्रभावः

^{९.१६.२०}त्वरंस्ततो धर्मसुतो महात्मा; शल्यस्य क्रुद्धो नवभिः पृषत्कैः
भित्त्वा ह्युरस्तपनीयं च वर्म; जघान षड्भिस्त्वपरैः पृषत्कैः

^{९.१६.२१}ततस्तु मद्राधिपतिः प्रहृष्टो; धनुर्विकृष्य व्यसृजत्पृषत्कान्
द्वाभ्यां क्षुराभ्यां च तथैव राज्ञ;श्चिच्छेद चापं कुरुपुंगवस्य

^{९.१६.२२}नवं ततोऽन्यत्समरे प्रगृह्य; राजा धनुर्घोरतरं महात्मा
शल्यं तु विद्ध्वा निशितैः समन्ता;द्यथा महेन्द्रो नमुचिं शिताग्रैः

^{९.१६.२३}ततस्तु शल्यो नवभिः पृषत्कै;र्भीमस्य राज्ञश्च युधिष्ठिरस्य
निकृत्य रौक्मे पटुवर्मणी तयो;र्विदारयामास भुजौ महात्मा

^{९.१६.२४}ततोऽपरेण ज्वलितार्कतेजसा; क्षुरेण राज्ञो धनुरुन्ममाथ
कृपश्च तस्यैव जघान सूतं; षड्भिः शरैः सोऽभिमुखं पपात

^{९.१६.२५}मद्राधिपश्चापि युधिष्ठिरस्य; शरैश्चतुर्भिर्निजघान वाहान्
वाहांश्च हत्वा व्यकरोन्महात्मा; योधक्षयं धर्मसुतस्य राज्ञः

^{९.१६.२६}तथा कृते राजनि भीमसेनो; मद्राधिपस्याशु ततो महात्मा
छित्त्वा धनुर्वेगवता शरेण; द्वाभ्यामविध्यत्सुभृशं नरेन्द्रम्

^{९.१६.२७}अथापरेणास्य जहार यन्तुः; कायाच्छिरः संनहनीयमध्यात्
जघान चाश्वांश्चतुरः स शीघ्रं; तथा भृशं कुपितो भीमसेनः

^{९.१६.२८}तमग्रणीः सर्वधनुर्धराणा;मेकं चरन्तं समरेऽतिवेगम्
भीमः शतेन व्यकिरच्छराणां; माद्रीपुत्रः सहदेवस्तथैव

^{९.१६.२९}तैः सायकैर्मोहितं वीक्ष्य शल्यं; भीमः शरैरस्य चकर्त वर्म
स भीमसेनेन निकृत्तवर्मा; मद्राधिपश्चर्म सहस्रतारम्

^{९.१६.३०}प्रगृह्य खड्गं च रथान्महात्मा; प्रस्कन्द्य कुन्तीसुतमभ्यधावत्
छित्त्वा रथेषां नकुलस्य सोऽथ; युधिष्ठिरं भीमबलोऽभ्यधावत्

^{९.१६.३१}तं चापि राजानमथोत्पतन्तं; क्रुद्धं यथैवान्तकमापतन्तम्
धृष्टद्युम्नो द्रौपदेयाः शिखण्डी; शिनेश्च नप्ता सहसा परीयुः

^{९.१६.३२}अथास्य चर्माप्रतिमं न्यकृन्त;द्भीमो महात्मा दशभिः पृषत्कः
खड्गं च भल्लैर्निचकर्त मुष्टौ; नदन्प्रहृष्टस्तव सैन्यमध्ये

^{९.१६.३३}तत्कर्म भीमस्य समीक्ष्य हृष्टा;स्ते पाण्डवानां प्रवरा रथौघाः
नादं च चक्रुर्भृशमुत्स्मयन्तः; शङ्खांश्च दध्मुः शशिसंनिकाशान्

^{९.१६.३४}तेनाथ शब्देन विभीषणेन; तवाभितप्तं बलमप्रहृष्टम्
स्वेदाभिभूतं रुधिरोक्षिताङ्गं; विसंज्ञकल्पं च तथा विषण्णम्

^{९.१६.३५}स मद्रराजः सहसावकीर्णो; भीमाग्रगैः पाण्डवयोधमुख्यैः
युधिष्ठिरस्याभिमुखं जवेन; सिंहो यथा मृगहेतोः प्रयातः

^{९.१६.३६}स धर्मराजो निहताश्वसूतं; क्रोधेन दीप्तज्वलनप्रकाशम्
दृष्ट्वा तु मद्राधिपतिं स तूर्णं; समभ्यधावत्तमरिं बलेन

^{९.१६.३७}गोविन्दवाक्यं त्वरितं विचिन्त्य; दध्रे मतिं शल्यविनाशनाय
स धर्मराजो निहताश्वसूते; रथे तिष्ठञ्शक्तिमेवाभिकाङ्क्षन्

^{९.१६.३८}तच्चापि शल्यस्य निशम्य कर्म; महात्मनो भागमथावशिष्टम्
स्मृत्वा मनः शल्यवधे यतात्मा; यथोक्तमिन्द्रावरजस्य चक्रे

^{९.१६.३९}स धर्मराजो मणिहेमदण्डां; जग्राह शक्तिं कनकप्रकाशाम्
नेत्रे च दीप्ते सहसा विवृत्य; मद्राधिपं क्रुद्धमना निरैक्षत्

^{९.१६.४०}निरीक्षितो वै नरदेव राज्ञा; पूतात्मना निर्हृतकल्मषेण
अभून्न यद्भस्मसान्मद्रराज;स्तदद्भुतं मे प्रतिभाति राजन्

^{९.१६.४१}ततस्तु शक्तिं रुचिरोग्रदण्डां; मणिप्रवालोज्ज्वलितां प्रदीप्ताम्
चिक्षेप वेगात्सुभृशं महात्मा; मद्राधिपाय प्रवरः कुरूणाम्

^{९.१६.४२}दीप्तामथैनां महता बलेन; सविस्फुलिङ्गां सहसा पतन्तीम्
प्रैक्षन्त सर्वे कुरवः समेता; यथा युगान्ते महतीमिवोल्काम्

^{९.१६.४३}तां कालरात्रीमिव पाशहस्तां; यमस्य धात्रीमिव चोग्ररूपाम्
सब्रह्मदण्डप्रतिमाममोघां; ससर्ज यत्तो युधि धर्मराजः

^{९.१६.४४}गन्धस्रगग्र्यासनपानभोजनै;रभ्यर्चितां पाण्डुसुतैः प्रयत्नात्
संवर्तकाग्निप्रतिमां ज्वलन्तीं; कृत्यामथर्वाङ्गिरसीमिवोग्राम्

^{९.१६.४५}ईशानहेतोः प्रतिनिर्मितां तां; त्वष्ट्रा रिपूणामसुदेहभक्षाम्
भूम्यन्तरिक्षादिजलाशयानि; प्रसह्य भूतानि निहन्तुमीशाम्

^{९.१६.४६}घण्टापताकामणिवज्रभाजं; वैडूर्यचित्रां तपनीयदण्डाम्
त्वष्ट्रा प्रयत्नान्नियमेन कॢप्तां; ब्रह्मद्विषामन्तकरीममोघाम्

^{९.१६.४७}बलप्रयत्नादधिरूढवेगां; मन्त्रैश्च घोरैरभिमन्त्रयित्वा
ससर्ज मार्गेण च तां परेण; वधाय मद्राधिपतेस्तदानीम्

^{९.१६.४८}हतोऽस्यसावित्यभिगर्जमानो; रुद्रोऽन्तकायान्तकरं यथेषुम्
प्रसार्य बाहुं सुदृढं सुपाणिं; क्रोधेन नृत्यन्निव धर्मराजः

^{९.१६.४९}तां सर्वशक्त्या प्रहितां स शक्तिं; युधिष्ठिरेणाप्रतिवार्यवीर्याम्
प्रतिग्रहायाभिननर्द शल्यः; सम्यग्घुतामग्निरिवाज्यधाराम्

^{९.१६.५०}सा तस्य मर्माणि विदार्य शुभ्र;मुरो विशालं च तथैव वर्म
विवेश गां तोयमिवाप्रसक्ता; यशो विशालं नृपतेर्दहन्ती

^{९.१६.५१}नासाक्षिकर्णास्यविनिःसृतेन; प्रस्यन्दता च व्रणसंभवेन
संसिक्तगात्रो रुधिरेण सोऽभू;त्क्रौञ्चो यथा स्कन्दहतो महाद्रिः

^{९.१६.५२}प्रसार्य बाहू स रथाद्गतो गां; संछिन्नवर्मा कुरुनन्दनेन
महेन्द्रवाहप्रतिमो महात्मा; वज्राहतं शृङ्गमिवाचलस्य

^{९.१६.५३}बाहू प्रसार्याभिमुखो धर्मराजस्य मद्रराट्
ततो निपतितो भूमाविन्द्रध्वज इवोच्छ्रितः

^{९.१६.५४}स तथा भिन्नसर्वाङ्गो रुधिरेण समुक्षितः
प्रत्युद्गत इव प्रेम्णा भूम्या स नरपुंगवः

^{९.१६.५५}प्रियया कान्तया कान्तः पतमान इवोरसि
चिरं भुक्त्वा वसुमतीं प्रियां कान्तामिव प्रभुः
सर्वैरङ्गैः समाश्लिष्य प्रसुप्त इव सोऽभवत्

^{९.१६.५६}धर्म्ये धर्मात्मना युद्धे निहतो धर्मसूनुना
सम्यग्घुत इव स्विष्टः प्रशान्तोऽग्निरिवाध्वरे

^{९.१६.५७}शक्त्या विभिन्नहृदयं विप्रविद्धायुधध्वजम्
संशान्तमपि मद्रेशं लक्ष्मीर्नैव व्यमुञ्चत

^{९.१६.५८}ततो युधिष्ठिरश्चापमादायेन्द्रधनुष्प्रभम्
व्यधमद्द्विषतः संख्ये खगराडिव पन्नगान्
देहासून्निशितैर्भल्लै रिपूणां नाशयन्क्षणात्

^{९.१६.५९}ततः पार्थस्य बाणौघैरावृताः सैनिकास्तव
निमीलिताक्षाः क्षिण्वन्तो भृशमन्योन्यमर्दिताः
संन्यस्तकवचा देहैर्विपत्रायुधजीविताः

^{९.१६.६०}ततः शल्ये निपतिते मद्रराजानुजो युवा
भ्रातुः सर्वैर्गुणैस्तुल्यो रथी पाण्डवमभ्ययात्

^{९.१६.६१}विव्याध च नरश्रेष्ठो नाराचैर्बहुभिस्त्वरन्
हतस्यापचितिं भ्रातुश्चिकीर्षुर्युद्धदुर्मदः

^{९.१६.६२}तं विव्याधाशुगैः षड्भिर्धर्मराजस्त्वरन्निव
कार्मुकं चास्य चिच्छेद क्षुराभ्यां ध्वजमेव च

^{९.१६.६३}ततोऽस्य दीप्यमानेन सुदृढेन शितेन च
प्रमुखे वर्तमानस्य भल्लेनापाहरच्छिरः

^{९.१६.६४}सकुण्डलं तद्ददृशे पतमानं शिरो रथात्
पुण्यक्षयमिव प्राप्य पतन्तं स्वर्गवासिनम्

^{९.१६.६५}तस्यापकृष्टशीर्षं तच्छरीरं पतितं रथात्
रुधिरेणावसिक्ताङ्गं दृष्ट्वा सैन्यमभज्यत

^{९.१६.६६}विचित्रकवचे तस्मिन्हते मद्रनृपानुजे
हाहाकारं विकुर्वाणाः कुरवो विप्रदुद्रुवुः

^{९.१६.६७}शल्यानुजं हतं दृष्ट्वा तावकास्त्यक्तजीविताः
वित्रेसुः पाण्डवभयाद्रजोध्वस्तास्तथा भृशम्

^{९.१६.६८}तांस्तथा भज्यतस्त्रस्तान्कौरवान्भरतर्षभ
शिनेर्नप्ता किरन्बाणैरभ्यवर्तत सात्यकिः

^{९.१६.६९}तमायान्तं महेष्वासमप्रसह्यं दुरासदम्
हार्दिक्यस्त्वरितो राजन्प्रत्यगृह्णादभीतवत्

^{९.१६.७०}तौ समेतौ महात्मानौ वार्ष्णेयावपराजितौ
हार्दिक्यः सात्यकिश्चैव सिंहाविव मदोत्कटौ

^{९.१६.७१}इषुभिर्विमलाभासैश्छादयन्तौ परस्परम्
अर्चिर्भिरिव सूर्यस्य दिवाकरसमप्रभौ

^{९.१६.७२}चापमार्गबलोद्धूतान्मार्गणान्वृष्णिसिंहयोः
आकाशे समपश्याम पतंगानिव शीघ्रगान्

^{९.१६.७३}सात्यकिं दशभिर्विद्ध्वा हयांश्चास्य त्रिभिः शरैः
चापमेकेन चिच्छेद हार्दिक्यो नतपर्वणा

^{९.१६.७४}तन्निकृत्तं धनुः श्रेष्ठमपास्य शिनिपुंगवः
अन्यदादत्त वेगेन वेगवत्तरमायुधम्

^{९.१६.७५}तदादाय धनुः श्रेष्ठं वरिष्ठः सर्वधन्विनाम्
हार्दिक्यं दशभिर्बाणैः प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे

^{९.१६.७६}ततो रथं युगेषां च छित्त्वा भल्लैः सुसंयतैः
अश्वांस्तस्यावधीत्तूर्णमुभौ च पार्ष्णिसारथी

^{९.१६.७७}मद्रराजे हते राजन्विरथे कृतवर्मणि
दुर्योधनबलं सर्वं पुनरासीत्पराङ्मुखम्

^{९.१६.७८}तत्परे नावबुध्यन्त सैन्येन रजसा वृते
बलं तु हतभूयिष्ठं तत्तदासीत्पराङ्मुखम्

^{९.१६.७९}ततो मुहूर्तात्तेऽपश्यन्रजो भौमं समुत्थितम्
विविधैः शोणितस्रावैः प्रशान्तं पुरुषर्षभ

^{९.१६.८०}ततो दुर्योधनो दृष्ट्वा भग्नं स्वबलमन्तिकात्
जवेनापततः पार्थानेकः सर्वानवारयत्

^{९.१६.८१}पाण्डवान्सरथान्दृष्ट्वा धृष्टद्युम्नं च पार्षतम्
आनर्तं च दुराधर्षं शितैर्बाणैरवाकिरत्

^{९.१६.८२}तं परे नाभ्यवर्तन्त मर्त्या मृत्युमिवागतम्
अथान्यं रथमास्थाय हार्दिक्योऽपि न्यवर्तत

^{९.१६.८३}ततो युधिष्ठिरो राजा त्वरमाणो महारथः
चतुर्भिर्निजघानाश्वान्पत्रिभिः कृतवर्मणः
विव्याध गौतमं चापि षड्भिर्भल्लैः सुतेजनैः

^{९.१६.८४}अश्वत्थामा ततो राज्ञा हताश्वं विरथीकृतम्
समपोवाह हार्दिक्यं स्वरथेन युधिष्ठिरात्

^{९.१६.८५}ततः शारद्वतोऽष्टाभिः प्रत्यविध्यद्युधिष्ठिरम्
विव्याध चाश्वान्निशितैस्तस्याष्टाभिः शिलीमुखैः

^{९.१६.८६}एवमेतन्महाराज युद्धशेषमवर्तत
तव दुर्मन्त्रिते राजन्सहपुत्रस्य भारत

^{९.१६.८७}तस्मिन्महेष्वासवरे विशस्ते; संग्राममध्ये कुरुपुंगवेन
पार्थाः समेताः परमप्रहृष्टाः; शङ्खान्प्रदध्मुर्हतमीक्ष्य शल्यम्

^{९.१६.८८}युधिष्ठिरं च प्रशशंसुराजौ; पुरा सुरा वृत्रवधे यथेन्द्रम्
चक्रुश्च नानाविधवाद्यशब्दा;न्निनादयन्तो वसुधां समन्तात्