^{९.२३.१}संजय उवाच

^{९.२३.२}तस्मिञ्शब्दे मृदौ जाते पाण्डवैर्निहते बले
अश्वैः सप्तशतैः शिष्टैरुपावर्तत सौबलः

^{९.२३.३}स यात्वा वाहिनीं तूर्णमब्रवीत्त्वरयन्युधि
युध्यध्वमिति संहृष्टाः पुनः पुनररिंदमः
अपृच्छत्क्षत्रियांस्तत्र क्व नु राजा महारथः

^{९.२३.४}शकुनेस्तु वचः श्रुत्वा त ऊचुर्भरतर्षभ
असौ तिष्ठति कौरव्यो रणमध्ये महारथः

^{९.२३.५}यत्रैतत्सुमहच्छत्रं पूर्णचन्द्रसमप्रभम्
यत्रैते सतलत्राणा रथास्तिष्ठन्ति दंशिताः

^{९.२३.६}यत्रैष शब्दस्तुमुलः पर्जन्यनिनदोपमः
तत्र गच्छ द्रुतं राजंस्ततो द्रक्ष्यसि कौरवम्

^{९.२३.७}एवमुक्तस्तु तैः शूरैः शकुनिः सौबलस्तदा
प्रययौ तत्र यत्रासौ पुत्रस्तव नराधिप
सर्वतः संवृतो वीरैः समरेष्वनिवर्तिभिः

^{९.२३.८}ततो दुर्योधनं दृष्ट्वा रथानीके व्यवस्थितम्
सरथांस्तावकान्सर्वान्हर्षयञ्शकुनिस्ततः

^{९.२३.९}दुर्योधनमिदं वाक्यं हृष्टरूपो विशां पते
कृतकार्यमिवात्मानं मन्यमानोऽब्रवीन्नृपम्

^{९.२३.१०}जहि राजन्रथानीकमश्वाः सर्वे जिता मया
नात्यक्त्वा जीवितं संख्ये शक्यो जेतुं युधिष्ठिरः

^{९.२३.११}हते तस्मिन्रथानीके पाण्डवेनाभिपालिते
गजानेतान्हनिष्यामः पदातींश्चेतरांस्तथा

^{९.२३.१२}श्रुत्वा तु वचनं तस्य तावका जयगृद्धिनः
जवेनाभ्यपतन्हृष्टाः पाण्डवानामनीकिनीम्

^{९.२३.१३}सर्वे विवृततूणीराः प्रगृहीतशरासनाः
शरासनानि धुन्वानाः सिंहनादं प्रचक्रिरे

^{९.२३.१४}ततो ज्यातलनिर्घोषः पुनरासीद्विशां पते
प्रादुरासीच्छराणां च सुमुक्तानां सुदारुणः

^{९.२३.१५}तान्समीपगतान्दृष्ट्वा जवेनोद्यतकार्मुकान्
उवाच देवकीपुत्रं कुन्तीपुत्रो धनंजयः

^{९.२३.१६}चोदयाश्वानसंभ्रान्तः प्रविशैतद्बलार्णवम्
अन्तमद्य गमिष्यामि शत्रूणां निशितैः शरैः

^{९.२३.१७}अष्टादश दिनान्यद्य युद्धस्यास्य जनार्दन
वर्तमानस्य महतः समासाद्य परस्परम्

^{९.२३.१८}अनन्तकल्पा ध्वजिनी भूत्वा ह्येषां महात्मनाम्
क्षयमद्य गता युद्धे पश्य दैवं यथाविधम्

^{९.२३.१९}समुद्रकल्पं तु बलं धार्तराष्ट्रस्य माधव
अस्मानासाद्य संजातं गोष्पदोपममच्युत

^{९.२३.२०}हते भीष्मे च संदध्याच्छिवं स्यादिह माधव
न च तत्कृतवान्मूढो धार्तराष्ट्रः सुबालिशः

^{९.२३.२१}उक्तं भीष्मेण यद्वाक्यं हितं पथ्यं च माधव
तच्चापि नासौ कृतवान्वीतबुद्धिः सुयोधनः

^{९.२३.२२}तस्मिंस्तु पतिते भीष्मे प्रच्युते पृथिवीतले
न जाने कारणं किं नु येन युद्धमवर्तत

^{९.२३.२३}मूढांस्तु सर्वथा मन्ये धार्तराष्ट्रान्सुबालिशान्
पतिते शंतनोः पुत्रे येऽकार्षुः संयुगं पुनः

^{९.२३.२४}अनन्तरं च निहते द्रोणे ब्रह्मविदां वरे
राधेये च विकर्णे च नैवाशाम्यत वैशसम्

^{९.२३.२५}अल्पावशिष्टे सैन्येऽस्मिन्सूतपुत्रे च पातिते
सपुत्रे वै नरव्याघ्रे नैवाशाम्यत वैशसम्

^{९.२३.२६}श्रुतायुषि हते शूरे जलसंधे च पौरवे
श्रुतायुधे च नृपतौ नैवाशाम्यत वैशसम्

^{९.२३.२७}भूरिश्रवसि शल्ये च शाल्वे चैव जनार्दन
आवन्त्येषु च वीरेषु नैवाशाम्यत वैशसम्

^{९.२३.२८}जयद्रथे च निहते राक्षसे चाप्यलायुधे
बाह्लिके सोमदत्ते च नैवाशाम्यत वैशसम्

^{९.२३.२९}भगदत्ते हते शूरे काम्बोजे च सुदक्षिणे
दुःशासने च निहते नैवाशाम्यत वैशसम्

^{९.२३.३०}दृष्ट्वा च निहताञ्शूरान्पृथङ्माण्डलिकान्नृपान्
बलिनश्च रणे कृष्ण नैवाशाम्यत वैशसम्

^{९.२३.३१}अक्षौहिणीपतीन्दृष्ट्वा भीमसेनेन पातितान्
मोहाद्वा यदि वा लोभान्नैवाशाम्यत वैशसम्

^{९.२३.३२}को नु राजकुले जातः कौरवेयो विशेषतः
निरर्थकं महद्वैरं कुर्यादन्यः सुयोधनात्

^{९.२३.३३}गुणतोऽभ्यधिकं ज्ञात्वा बलतः शौर्यतोऽपि वा
अमूढः को नु युध्येत जानन्प्राज्ञो हिताहितम्

^{९.२३.३४}यन्न तस्य मनो ह्यासीत्त्वयोक्तस्य हितं वचः
प्रशमे पाण्डवैः सार्धं सोऽन्यस्य शृणुयात्कथम्

^{९.२३.३५}येन शांतनवो भीष्मो द्रोणो विदुर एव च
प्रत्याख्याताः शमस्यार्थे किं नु तस्याद्य भेषजम्

^{९.२३.३६}मौर्ख्याद्येन पिता वृद्धः प्रत्याख्यातो जनार्दन
तथा माता हितं वाक्यं भाषमाणा हितैषिणी
प्रत्याख्याता ह्यसत्कृत्य स कस्मै रोचयेद्वचः

^{९.२३.३७}कुलान्तकरणो व्यक्तं जात एष जनार्दन
तथास्य दृश्यते चेष्टा नीतिश्चैव विशां पते
नैष दास्यति नो राज्यमिति मे मतिरच्युत

^{९.२३.३८}उक्तोऽहं बहुशस्तात विदुरेण महात्मना
न जीवन्दास्यते भागं धार्तराष्ट्रः कथंचन

^{९.२३.३९}यावत्प्राणा धमिष्यन्ति धार्तराष्ट्रस्य मानद
तावद्युष्मास्वपापेषु प्रचरिष्यति पातकम्

^{९.२३.४०}न स युक्तोऽन्यथा जेतुमृते युद्धेन माधव
इत्यब्रवीत्सदा मां हि विदुरः सत्यदर्शनः

^{९.२३.४१}तत्सर्वमद्य जानामि व्यवसायं दुरात्मनः
यदुक्तं वचनं तेन विदुरेण महात्मना

^{९.२३.४२}यो हि श्रुत्वा वचः पथ्यं जामदग्न्याद्यथातथम्
अवामन्यत दुर्बुद्धिर्ध्रुवं नाशमुखे स्थितः

^{९.२३.४३}उक्तं हि बहुभिः सिद्धैर्जातमात्रे सुयोधने
एनं प्राप्य दुरात्मानं क्षयं क्षत्रं गमिष्यति

^{९.२३.४४}तदिदं वचनं तेषां निरुक्तं वै जनार्दन
क्षयं याता हि राजानो दुर्योधनकृते भृशम्

^{९.२३.४५}सोऽद्य सर्वान्रणे योधान्निहनिष्यामि माधव
क्षत्रियेषु हतेष्वाशु शून्ये च शिबिरे कृते

^{९.२३.४६}वधाय चात्मनोऽस्माभिः संयुगं रोचयिष्यति
तदन्तं हि भवेद्वैरमनुमानेन माधव

^{९.२३.४७}एवं पश्यामि वार्ष्णेय चिन्तयन्प्रज्ञया स्वया
विदुरस्य च वाक्येन चेष्टया च दुरात्मनः

^{९.२३.४८}संयाहि भारतीं वीर यावद्धन्मि शितैः शरैः
दुर्योधनं दुरात्मानं वाहिनीं चास्य संयुगे

^{९.२३.४९}क्षेममद्य करिष्यामि धर्मराजस्य माधव
हत्वैतद्दुर्बलं सैन्यं धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः

^{९.२३.५०}संजय उवाच

^{९.२३.५१}अभीशुहस्तो दाशार्हस्तथोक्तः सव्यसाचिना
तद्बलौघममित्राणामभीतः प्राविशद्रणे

^{९.२३.५२}शरासनवरं घोरं शक्तिकण्टकसंवृतम्
गदापरिघपन्थानं रथनागमहाद्रुमम्

^{९.२३.५३}हयपत्तिलताकीर्णं गाहमानो महायशाः
व्यचरत्तत्र गोविन्दो रथेनातिपताकिना

^{९.२३.५४}ते हयाः पाण्डुरा राजन्वहन्तोऽर्जुनमाहवे
दिक्षु सर्वास्वदृश्यन्त दाशार्हेण प्रचोदिताः

^{९.२३.५५}ततः प्रायाद्रथेनाजौ सव्यसाची परंतपः
किरञ्शरशतांस्तीक्ष्णान्वारिधारा इवाम्बुदः

^{९.२३.५६}प्रादुरासीन्महाञ्शब्दः शराणां नतपर्वणाम्
इषुभिश्छाद्यमानानां समरे सव्यसाचिना

^{९.२३.५७}असज्जन्तस्तनुत्रेषु शरौघाः प्रापतन्भुवि
इन्द्राशनिसमस्पर्शा गाण्डीवप्रेषिताः शराः

^{९.२३.५८}नरान्नागान्समाहत्य हयांश्चापि विशां पते
अपतन्त रणे बाणाः पतंगा इव घोषिणः

^{९.२३.५९}आसीत्सर्वमवच्छन्नं गाण्डीवप्रेषितैः शरैः
न प्राज्ञायन्त समरे दिशो वा प्रदिशोऽपि वा

^{९.२३.६०}सर्वमासीज्जगत्पूर्णं पार्थनामाङ्कितैः शरैः
रुक्मपुङ्खैस्तैलधौतैः कर्मारपरिमार्जितैः

^{९.२३.६१}ते दह्यमानाः पार्थेन पावकेनेव कुञ्जराः
समासीदन्त कौरव्या वध्यमानाः शितैः शरैः

^{९.२३.६२}शरचापधरः पार्थः प्रज्वलन्निव भारत
ददाह समरे योधान्कक्षमग्निरिव ज्वलन्

^{९.२३.६३}यथा वनान्ते वनपैर्विसृष्टः; कक्षं दहेत्कृष्णगतिः सघोषः
भूरिद्रुमं शुष्कलतावितानं; भृशं समृद्धो ज्वलनः प्रतापी

^{९.२३.६४}एवं स नाराचगणप्रतापी; शरार्चिरुच्चावचतिग्मतेजाः
ददाह सर्वां तव पुत्रसेना;ममृष्यमाणस्तरसा तरस्वी

^{९.२३.६५}तस्येषवः प्राणहराः सुमुक्ता; नासज्जन्वै वर्मसु रुक्मपुङ्खाः
न च द्वितीयं प्रमुमोच बाणं; नरे हये वा परमद्विपे वा

^{९.२३.६६}अनेकरूपाकृतिभिर्हि बाणै;र्महारथानीकमनुप्रविश्य
स एव एकस्तव पुत्रसेनां; जघान दैत्यानिव वज्रपाणिः