^१.१.१नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्
देवीं सरस्वतीं चैव ततो जयमुदीरयेत्

^१.१.२लोमहर्षणपुत्र उग्रश्रवाः सूतः पौराणिको नैमिषारण्ये शौनकस्य कुलपतेर्द्वादशवार्षिके सत्रे

^१.१.३समासीनानभ्यगच्छद्ब्रह्मर्षीन्संशितव्रतान्
विनयावनतो भूत्वा कदाचित्सूतनन्दनः

^१.१.४तमाश्रममनुप्राप्तं नैमिषारण्यवासिनः
चित्राः श्रोतुं कथास्तत्र परिवव्रुस्तपस्विनः

^१.१.५अभिवाद्य मुनींस्तांस्तु सर्वानेव कृताञ्जलिः
अपृच्छत्स तपोवृद्धिं सद्भिश्चैवाभिनन्दितः

^१.१.६अथ तेषूपविष्टेषु सर्वेष्वेव तपस्विषु
निर्दिष्टमासनं भेजे विनयाल्लोमहर्षणिः

^१.१.७सुखासीनं ततस्तं तु विश्रान्तमुपलक्ष्य च
अथापृच्छदृषिस्तत्र कश्चित्प्रस्तावयन्कथाः

^१.१.८कुत आगम्यते सौते क्व चायं विहृतस्त्वया
कालः कमलपत्राक्ष शंसैतत्पृच्छतो मम

^१.१.९सूत उवाच

^{१.१.१०}जनमेजयस्य राजर्षेः सर्पसत्रे महात्मनः
समीपे पार्थिवेन्द्रस्य सम्यक्पारिक्षितस्य च

^{१.१.११}कृष्णद्वैपायनप्रोक्ताः सुपुण्या विविधाः कथाः
कथिताश्चापि विधिवद्या वैशंपायनेन वै

^{१.१.१२}श्रुत्वाहं ता विचित्रार्था महाभारतसंश्रिताः
बहूनि संपरिक्रम्य तीर्थान्यायतनानि च

^{१.१.१३}समन्तपञ्चकं नाम पुण्यं द्विजनिषेवितम्
गतवानस्मि तं देशं युद्धं यत्राभवत्पुरा
पाण्डवानां कुरूणां च सर्वेषां च महीक्षिताम्

^{१.१.१४}दिदृक्षुरागतस्तस्मात्समीपं भवतामिह
आयुष्मन्तः सर्व एव ब्रह्मभूता हि मे मताः

^{१.१.१५}अस्मिन्यज्ञे महाभागाः सूर्यपावकवर्चसः
कृताभिषेकाः शुचयः कृतजप्या हुताग्नयः
भवन्त आसते स्वस्था ब्रवीमि किमहं द्विजाः

^{१.१.१६}पुराणसंश्रिताः पुण्याः कथा वा धर्मसंश्रिताः
इतिवृत्तं नरेन्द्राणामृषीणां च महात्मनाम्

^{१.१.१७}ऋषय ऊचुः

^{१.१.१८}द्वैपायनेन यत्प्रोक्तं पुराणं परमर्षिणा
सुरैर्ब्रह्मर्षिभिश्चैव श्रुत्वा यदभिपूजितम्

^{१.१.१९}तस्याख्यानवरिष्ठस्य विचित्रपदपर्वणः
सूक्ष्मार्थन्याययुक्तस्य वेदार्थैर्भूषितस्य च

^{१.१.२०}भारतस्येतिहासस्य पुण्यां ग्रन्थार्थसंयुताम्
संस्कारोपगतां ब्राह्मीं नानाशास्त्रोपबृंहिताम्

^{१.१.२१}जनमेजयस्य यां राज्ञो वैशंपायन उक्तवान्
यथावत्स ऋषिस्तुष्ट्या सत्रे द्वैपायनाज्ञया

^{१.१.२२}वेदैश्चतुर्भिः समितां व्यासस्याद्भुतकर्मणः
संहितां श्रोतुमिच्छामो धर्म्यां पापभयापहाम्

^{१.१.२३}सूत उवाच

^{१.१.२४}आद्यं पुरुषमीशानं पुरुहूतं पुरुष्टुतम्
ऋतमेकाक्षरं ब्रह्म व्यक्ताव्यक्तं सनातनम्

^{१.१.२५}असच्च सच्चैव च यद्विश्वं सदसतः परम्
परावराणां स्रष्टारं पुराणं परमव्ययम्

^{१.१.२६}मङ्गल्यं मङ्गलं विष्णुं वरेण्यमनघं शुचिम्
नमस्कृत्य हृषीकेशं चराचरगुरुं हरिम्

^{१.१.२७}महर्षेः पूजितस्येह सर्वलोके महात्मनः
प्रवक्ष्यामि मतं कृत्स्नं व्यासस्यामिततेजसः

^{१.१.२८}आचख्युः कवयः केचित्संप्रत्याचक्षते परे
आख्यास्यन्ति तथैवान्ये इतिहासमिमं भुवि

^{१.१.२९}इदं तु त्रिषु लोकेषु महज्ज्ञानं प्रतिष्ठितम्
विस्तरैश्च समासैश्च धार्यते यद्द्विजातिभिः

^{१.१.३०}अलंकृतं शुभैः शब्दैः समयैर्दिव्यमानुषैः
छन्दोवृत्तैश्च विविधैरन्वितं विदुषां प्रियम्

^{१.१.३१}निष्प्रभेऽस्मिन्निरालोके सर्वतस्तमसावृते
बृहदण्डमभूदेकं प्रजानां बीजमक्षयम्

^{१.१.३२}युगस्यादौ निमित्तं तन्महद्दिव्यं प्रचक्षते
यस्मिंस्तच्छ्रूयते सत्यं ज्योतिर्ब्रह्म सनातनम्

^{१.१.३३}अद्भुतं चाप्यचिन्त्यं च सर्वत्र समतां गतम्
अव्यक्तं कारणं सूक्ष्मं यत्तत्सदसदात्मकम्

^{१.१.३४}यस्मात्पितामहो जज्ञे प्रभुरेकः प्रजापतिः
ब्रह्मा सुरगुरुः स्थाणुर्मनुः कः परमेष्ठ्यथ

^{१.१.३५}प्राचेतसस्तथा दक्षो दक्षपुत्राश्च सप्त ये
ततः प्रजानां पतयः प्राभवन्नेकविंशतिः

^{१.१.३६}पुरुषश्चाप्रमेयात्मा यं सर्वमृषयो विदुः
विश्वेदेवास्तथादित्या वसवोऽथाश्विनावपि

^{१.१.३७}यक्षाः साध्याः पिशाचाश्च गुह्यकाः पितरस्तथा
ततः प्रसूता विद्वांसः शिष्टा ब्रह्मर्षयोऽमलाः

^{१.१.३८}राजर्षयश्च बहवः सर्वैः समुदिता गुणैः
आपो द्यौः पृथिवी वायुरन्तरिक्षं दिशस्तथा

^{१.१.३९}संवत्सरर्तवो मासाः पक्षाहोरात्रयः क्रमात्
यच्चान्यदपि तत्सर्वं संभूतं लोकसाक्षिकम्

^{१.१.४०}यदिदं दृश्यते किंचिद्भूतं स्थावरजङ्गमम्
पुनः संक्षिप्यते सर्वं जगत्प्राप्ते युगक्षये

^{१.१.४१}यथर्तावृतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये
दृश्यन्ते तानि तान्येव तथा भावा युगादिषु

^{१.१.४२}एवमेतदनाद्यन्तं भूतसंहारकारकम्
अनादिनिधनं लोके चक्रं संपरिवर्तते

^{१.१.४३}त्रयस्त्रिंशत्सहस्राणि त्रयस्त्रिंशच्छतानि च
त्रयस्त्रिंशच्च देवानां सृष्टिः संक्षेपलक्षणा

^{१.१.४४}दिवस्पुत्रो बृहद्भानुश्चक्षुरात्मा विभावसुः
सविता च ऋचीकोऽर्को भानुराशावहो रविः

^{१.१.४५}पुत्रा विवस्वतः सर्वे मह्यस्तेषां तथावरः
देवभ्राट्तनयस्तस्य तस्मात्सुभ्राडिति स्मृतः

^{१.१.४६}सुभ्राजस्तु त्रयः पुत्राः प्रजावन्तो बहुश्रुताः
दशज्योतिः शतज्योतिः सहस्रज्योतिरात्मवान्

^{१.१.४७}दश पुत्रसहस्राणि दशज्योतेर्महात्मनः
ततो दशगुणाश्चान्ये शतज्योतेरिहात्मजाः

^{१.१.४८}भूयस्ततो दशगुणाः सहस्रज्योतिषः सुताः
तेभ्योऽयं कुरुवंशश्च यदूनां भरतस्य च

^{१.१.४९}ययातीक्ष्वाकुवंशश्च राजर्षीणां च सर्वशः
संभूता बहवो वंशा भूतसर्गाः सविस्तराः

^{१.१.५०}भूतस्थानानि सर्वाणि रहस्यं त्रिविधं च यत्
वेदयोगं सविज्ञानं धर्मोऽर्थः काम एव च

^{१.१.५१}धर्मकामार्थशास्त्राणि शास्त्राणि विविधानि च
लोकयात्राविधानं च संभूतं दृष्टवानृषिः

^{१.१.५२}इतिहासाः सवैयाख्या विविधाः श्रुतयोऽपि च
इह सर्वमनुक्रान्तमुक्तं ग्रन्थस्य लक्षणम्

^{१.१.५३}विस्तीर्यैतन्महज्ज्ञानमृषिः संक्षेपमब्रवीत्
इष्टं हि विदुषां लोके समासव्यासधारणम्

^{१.१.५४}मन्वादि भारतं केचिदास्तीकादि तथापरे
तथोपरिचराद्यन्ये विप्राः सम्यगधीयते

^{१.१.५५}विविधं संहिताज्ञानं दीपयन्ति मनीषिणः
व्याख्यातुं कुशलाः केचिद्ग्रन्थं धारयितुं परे

^{१.१.५६}तपसा ब्रह्मचर्येण व्यस्य वेदं सनातनम्
इतिहासमिमं चक्रे पुण्यं सत्यवतीसुतः

^{१.१.५७}पराशरात्मजो विद्वान्ब्रह्मर्षिः संशितव्रतः
मातुर्नियोगाद्धर्मात्मा गाङ्गेयस्य च धीमतः

^{१.१.५८}क्षेत्रे विचित्रवीर्यस्य कृष्णद्वैपायनः पुरा
त्रीनग्नीनिव कौरव्याञ्जनयामास वीर्यवान्

^{१.१.५९}उत्पाद्य धृतराष्ट्रं च पाण्डुं विदुरमेव च
जगाम तपसे धीमान्पुनरेवाश्रमं प्रति

^{१.१.६०}तेषु जातेषु वृद्धेषु गतेषु परमां गतिम्
अब्रवीद्भारतं लोके मानुषेऽस्मिन्महानृषिः

^{१.१.६१}जनमेजयेन पृष्टः सन्ब्राह्मणैश्च सहस्रशः
शशास शिष्यमासीनं वैशंपायनमन्तिके

^{१.१.६२}स सदस्यैः सहासीनः श्रावयामास भारतम्
कर्मान्तरेषु यज्ञस्य चोद्यमानः पुनः पुनः

^{१.१.६३}विस्तरं कुरुवंशस्य गान्धार्या धर्मशीलताम्
क्षत्तुः प्रज्ञां धृतिं कुन्त्याः सम्यग्द्वैपायनोऽब्रवीत्

^{१.१.६४}वासुदेवस्य माहात्म्यं पाण्डवानां च सत्यताम्
दुर्वृत्तं धार्तराष्ट्राणामुक्तवान्भगवानृषिः

^{१.१.६५}चतुर्विंशतिसाहस्रीं चक्रे भारतसंहिताम्
उपाख्यानैर्विना तावद्भारतं प्रोच्यते बुधैः

^{१.१.६६}ततोऽध्यर्धशतं भूयः संक्षेपं कृतवानृषिः
अनुक्रमणिमध्यायं वृत्तान्तानां सपर्वणाम्

^{१.१.६७}इदं द्वैपायनः पूर्वं पुत्रमध्यापयच्छुकम्
ततोऽन्येभ्योऽनुरूपेभ्यः शिष्येभ्यः प्रददौ प्रभुः

^{१.१.६८}नारदोऽश्रावयद्देवानसितो देवलः पितॄन्
गन्धर्वयक्षरक्षांसि श्रावयामास वै शुकः

^{१.१.६९}दुर्योधनो मन्युमयो महाद्रुमः; स्कन्धः कर्णः शकुनिस्तस्य शाखाः
दुःशासनः पुष्पफले समृद्धे; मूलं राजा धृतराष्ट्रोऽमनीषी

^{१.१.७०}युधिष्ठिरो धर्ममयो महाद्रुमः; स्कन्धोऽर्जुनो भीमसेनोऽस्य शाखाः
माद्रीसुतौ पुष्पफले समृद्धे; मूलं कृष्णो ब्रह्म च ब्राह्मणाश्च

^{१.१.७१}पाण्डुर्जित्वा बहून्देशान्युधा विक्रमणेन च
अरण्ये मृगयाशीलो न्यवसत्सजनस्तदा

^{१.१.७२}मृगव्यवायनिधने कृच्छ्रां प्राप स आपदम्
जन्मप्रभृति पार्थानां तत्राचारविधिक्रमः

^{१.१.७३}मात्रोरभ्युपपत्तिश्च धर्मोपनिषदं प्रति
धर्मस्य वायोः शक्रस्य देवयोश्च तथाश्विनोः

^{१.१.७४}तापसैः सह संवृद्धा मातृभ्यां परिरक्षिताः
मेध्यारण्येषु पुण्येषु महतामाश्रमेषु च

^{१.१.७५}ऋषिभिश्च तदानीता धार्तराष्ट्रान्प्रति स्वयम्
शिशवश्चाभिरूपाश्च जटिला ब्रह्मचारिणः

^{१.१.७६}पुत्राश्च भ्रातरश्चेमे शिष्याश्च सुहृदश्च वः
पाण्डवा एत इत्युक्त्वा मुनयोऽन्तर्हितास्ततः

^{१.१.७७}तांस्तैर्निवेदितान्दृष्ट्वा पाण्डवान्कौरवास्तदा
शिष्टाश्च वर्णाः पौरा ये ते हर्षाच्चुक्रुशुर्भृशम्

^{१.१.७८}आहुः केचिन्न तस्यैते तस्यैत इति चापरे
यदा चिरमृतः पाण्डुः कथं तस्येति चापरे

^{१.१.७९}स्वागतं सर्वथा दिष्ट्या पाण्डोः पश्याम संततिम्
उच्यतां स्वागतमिति वाचोऽश्रूयन्त सर्वशः

^{१.१.८०}तस्मिन्नुपरते शब्दे दिशः सर्वा विनादयन्
अन्तर्हितानां भूतानां निस्वनस्तुमुलोऽभवत्

^{१.१.८१}पुष्पवृष्टिः शुभा गन्धाः शङ्खदुन्दुभिनिस्वनाः
आसन्प्रवेशे पार्थानां तदद्भुतमिवाभवत्

^{१.१.८२}तत्प्रीत्या चैव सर्वेषां पौराणां हर्षसंभवः
शब्द आसीन्महांस्तत्र दिवस्पृक्कीर्तिवर्धनः

^{१.१.८३}तेऽप्यधीत्याखिलान्वेदाञ्शास्त्राणि विविधानि च
न्यवसन्पाण्डवास्तत्र पूजिता अकुतोभयाः

^{१.१.८४}युधिष्ठिरस्य शौचेन प्रीताः प्रकृतयोऽभवन्
धृत्या च भीमसेनस्य विक्रमेणार्जुनस्य च

^{१.१.८५}गुरुशुश्रूषया कुन्त्या यमयोर्विनयेन च
तुतोष लोकः सकलस्तेषां शौर्यगुणेन च

^{१.१.८६}समवाये ततो राज्ञां कन्यां भर्तृस्वयंवराम्
प्राप्तवानर्जुनः कृष्णां कृत्वा कर्म सुदुष्करम्

^{१.१.८७}ततः प्रभृति लोकेऽस्मिन्पूज्यः सर्वधनुष्मताम्
आदित्य इव दुष्प्रेक्ष्यः समरेष्वपि चाभवत्

^{१.१.८८}स सर्वान्पार्थिवाञ्जित्वा सर्वांश्च महतो गणान्
आजहारार्जुनो राज्ञे राजसूयं महाक्रतुम्

^{१.१.८९}अन्नवान्दक्षिणावांश्च सर्वैः समुदितो गुणैः
युधिष्ठिरेण संप्राप्तो राजसूयो महाक्रतुः

^{१.१.९०}सुनयाद्वासुदेवस्य भीमार्जुनबलेन च
घातयित्वा जरासंधं चैद्यं च बलगर्वितम्

^{१.१.९१}दुर्योधनमुपागच्छन्नर्हणानि ततस्ततः
मणिकाञ्चनरत्नानि गोहस्त्यश्वधनानि च

^{१.१.९२}समृद्धां तां तथा दृष्ट्वा पाण्डवानां तदा श्रियम्
ईर्ष्यासमुत्थः सुमहांस्तस्य मन्युरजायत

^{१.१.९३}विमानप्रतिमां चापि मयेन सुकृतां सभाम्
पाण्डवानामुपहृतां स दृष्ट्वा पर्यतप्यत

^{१.१.९४}यत्रावहसितश्चासीत्प्रस्कन्दन्निव संभ्रमात्
प्रत्यक्षं वासुदेवस्य भीमेनानभिजातवत्

^{१.१.९५}स भोगान्विविधान्भुञ्जन्रत्नानि विविधानि च
कथितो धृतराष्ट्रस्य विवर्णो हरिणः कृशः

^{१.१.९६}अन्वजानात्ततो द्यूतं धृतराष्ट्रः सुतप्रियः
तच्छ्रुत्वा वासुदेवस्य कोपः समभवन्महान्

^{१.१.९७}नातिप्रीतमनाश्चासीद्विवादांश्चान्वमोदत
द्यूतादीननयान्घोरान्प्रवृद्धांश्चाप्युपैक्षत

^{१.१.९८}निरस्य विदुरं द्रोणं भीष्मं शारद्वतं कृपम्
विग्रहे तुमुले तस्मिन्नहन्क्षत्रं परस्परम्

^{१.१.९९}जयत्सु पाण्डुपुत्रेषु श्रुत्वा सुमहदप्रियम्
दुर्योधनमतं ज्ञात्वा कर्णस्य शकुनेस्तथा
धृतराष्ट्रश्चिरं ध्यात्वा संजयं वाक्यमब्रवीत्

^{१.१.१००}शृणु संजय मे सर्वं न मेऽसूयितुमर्हसि
श्रुतवानसि मेधावी बुद्धिमान्प्राज्ञसंमतः

^{१.१.१०१}न विग्रहे मम मतिर्न च प्रीये कुरुक्षये
न मे विशेषः पुत्रेषु स्वेषु पाण्डुसुतेषु च

^{१.१.१०२}वृद्धं मामभ्यसूयन्ति पुत्रा मन्युपरायणाः
अहं त्वचक्षुः कार्पण्यात्पुत्रप्रीत्या सहामि तत्
मुह्यन्तं चानुमुह्यामि दुर्योधनमचेतनम्

^{१.१.१०३}राजसूये श्रियं दृष्ट्वा पाण्डवस्य महौजसः
तच्चावहसनं प्राप्य सभारोहणदर्शने

^{१.१.१०४}अमर्षितः स्वयं जेतुमशक्तः पाण्डवान्रणे
निरुत्साहश्च संप्राप्तुं श्रियमक्षत्रियो यथा
गान्धारराजसहितश्छद्मद्यूतममन्त्रयत्

^{१.१.१०५}तत्र यद्यद्यथा ज्ञातं मया संजय तच्छृणु
श्रुत्वा हि मम वाक्यानि बुद्ध्या युक्तानि तत्त्वतः
ततो ज्ञास्यसि मां सौते प्रज्ञाचक्षुषमित्युत

^{१.१.१०६}यदाश्रौषं धनुरायम्य चित्रं; विद्धं लक्ष्यं पातितं वै पृथिव्याम्
कृष्णां हृतां पश्यतां सर्वराज्ञां; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१०७}यदाश्रौषं द्वारकायां सुभद्रां; प्रसह्योढां माधवीमर्जुनेन
इन्द्रप्रस्थं वृष्णिवीरौ च यातौ; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१०८}यदाश्रौषं देवराजं प्रवृष्टं; शरैर्दिव्यैर्वारितं चार्जुनेन
अग्निं तथा तर्पितं खाण्डवे च; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१०९}यदाश्रौषं हृतराज्यं युधिष्ठिरं; पराजितं सौबलेनाक्षवत्याम्
अन्वागतं भ्रातृभिरप्रमेयै;स्तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.११०}यदाश्रौषं द्रौपदीमश्रुकण्ठीं; सभां नीतां दुःखितामेकवस्त्राम्
रजस्वलां नाथवतीमनाथव;त्तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१११}यदाश्रौषं विविधास्तात चेष्टा; धर्मात्मनां प्रस्थितानां वनाय
ज्येष्ठप्रीत्या क्लिश्यतां पाण्डवानां; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.११२}यदाश्रौषं स्नातकानां सहस्रै;रन्वागतं धर्मराजं वनस्थम्
भिक्षाभुजां ब्राह्मणानां महात्मनां; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.११३}यदाश्रौषमर्जुनो देवदेवं; किरातरूपं त्र्यम्बकं तोष्य युद्धे
अवाप तत्पाशुपतं महास्त्रं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.११४}यदाश्रौषं त्रिदिवस्थं धनंजयं; शक्रात्साक्षाद्दिव्यमस्त्रं यथावत्
अधीयानं शंसितं सत्यसंधं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.११५}यदाश्रौषं वैश्रवणेन सार्धं; समागतं भीममन्यांश्च पार्थान्
तस्मिन्देशे मानुषाणामगम्ये; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.११६}यदाश्रौषं घोषयात्रागतानां; बन्धं गन्धर्वैर्मोक्षणं चार्जुनेन
स्वेषां सुतानां कर्णबुद्धौ रतानां; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.११७}यदाश्रौषं यक्षरूपेण धर्मं; समागतं धर्मराजेन सूत
प्रश्नानुक्तान्विब्रुवन्तं च सम्य;क्तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.११८}यदाश्रौषं मामकानां वरिष्ठा;न्धनंजयेनैकरथेन भग्नान्
विराटराष्ट्रे वसता महात्मना; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.११९}यदाश्रौषं सत्कृतां मत्स्यराज्ञा; सुतां दत्तामुत्तरामर्जुनाय
तां चार्जुनः प्रत्यगृह्णात्सुतार्थे; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१२०}यदाश्रौषं निर्जितस्याधनस्य; प्रव्राजितस्य स्वजनात्प्रच्युतस्य
अक्षौहिणीः सप्त युधिष्ठिरस्य; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१२१}यदाश्रौषं नरनारायणौ तौ; कृष्णार्जुनौ वदतो नारदस्य
अहं द्रष्टा ब्रह्मलोके सदेति; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१२२}यदाश्रौषं माधवं वासुदेवं; सर्वात्मना पाण्डवार्थे निविष्टम्
यस्येमां गां विक्रममेकमाहु;स्तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१२३}यदाश्रौषं कर्णदुर्योधनाभ्यां; बुद्धिं कृतां निग्रहे केशवस्य
तं चात्मानं बहुधा दर्शयानं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१२४}यदाश्रौषं वासुदेवे प्रयाते; रथस्यैकामग्रतस्तिष्ठमानाम्
आर्तां पृथां सान्त्वितां केशवेन; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१२५}यदाश्रौषं मन्त्रिणं वासुदेवं; तथा भीष्मं शांतनवं च तेषाम्
भारद्वाजं चाशिषोऽनुब्रुवाणं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१२६}यदाश्रौषं कर्ण उवाच भीष्मं; नाहं योत्स्ये युध्यमाने त्वयीति
हित्वा सेनामपचक्राम चैव; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१२७}यदाश्रौषं वासुदेवार्जुनौ तौ; तथा धनुर्गाण्डिवमप्रमेयम्
त्रीण्युग्रवीर्याणि समागतानि; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१२८}यदाश्रौषं कश्मलेनाभिपन्ने; रथोपस्थे सीदमानेऽर्जुने वै
कृष्णं लोकान्दर्शयानं शरीरे; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१२९}यदाश्रौषं भीष्मममित्रकर्शनं; निघ्नन्तमाजावयुतं रथानाम्
नैषां कश्चिद्वध्यते दृश्यरूप;स्तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१३०}यदाश्रौषं भीष्ममत्यन्तशूरं; हतं पार्थेनाहवेष्वप्रधृष्यम्
शिखण्डिनं पुरतः स्थापयित्वा; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१३१}यदाश्रौषं शरतल्पे शयानं; वृद्धं वीरं सादितं चित्रपुङ्खैः
भीष्मं कृत्वा सोमकानल्पशेषां;स्तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१३२}यदाश्रौषं शांतनवे शयाने; पानीयार्थे चोदितेनार्जुनेन
भूमिं भित्त्वा तर्पितं तत्र भीष्मं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१३३}यदाश्रौषं शुक्रसूर्यौ च युक्तौ; कौन्तेयानामनुलोमौ जयाय
नित्यं चास्माञ्श्वापदा व्याभषन्त;स्तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१३४}यदा द्रोणो विविधानस्त्रमार्गा;न्विदर्शयन्समरे चित्रयोधी
न पाण्डवाञ्श्रेष्ठतमान्निहन्ति; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१३५}यदाश्रौषं चास्मदीयान्महारथा;न्व्यवस्थितानर्जुनस्यान्तकाय
संशप्तकान्निहतानर्जुनेन; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१३६}यदाश्रौषं व्यूहमभेद्यमन्यै;र्भारद्वाजेनात्तशस्त्रेण गुप्तम्
भित्त्वा सौभद्रं वीरमेकं प्रविष्टं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१३७}यदाभिमन्युं परिवार्य बालं; सर्वे हत्वा हृष्टरूपा बभूवुः
महारथाः पार्थमशक्नुवन्त;स्तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१३८}यदाश्रौषमभिमन्युं निहत्य; हर्षान्मूढान्क्रोशतो धार्तराष्ट्रान्
क्रोधं मुक्तं सैन्धवे चार्जुनेन; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१३९}यदाश्रौषं सैन्धवार्थे प्रतिज्ञां; प्रतिज्ञातां तद्वधायार्जुनेन
सत्यां निस्तीर्णां शत्रुमध्ये च तेन; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१४०}यदाश्रौषं श्रान्तहये धनंजये; मुक्त्वा हयान्पाययित्वोपवृत्तान्
पुनर्युक्त्वा वासुदेवं प्रयातं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१४१}यदाश्रौषं वाहनेष्वाश्वसत्सु; रथोपस्थे तिष्ठता गाण्डिवेन
सर्वान्योधान्वारितानर्जुनेन; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१४२}यदाश्रौषं नागबलैर्दुरुत्सहं; द्रोणानीकं युयुधानं प्रमथ्य
यातं वार्ष्णेयं यत्र तौ कृष्णपार्थौ; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१४३}यदाश्रौषं कर्णमासाद्य मुक्तं; वधाद्भीमं कुत्सयित्वा वचोभिः
धनुष्कोट्या तुद्य कर्णेन वीरं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१४४}यदा द्रोणः कृतवर्मा कृपश्च; कर्णो द्रौणिर्मद्रराजश्च शूरः
अमर्षयन्सैन्धवं वध्यमानं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१४५}यदाश्रौषं देवराजेन दत्तां; दिव्यां शक्तिं व्यंसितां माधवेन
घटोत्कचे राक्षसे घोररूपे; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१४६}यदाश्रौषं कर्णघटोत्कचाभ्यां; युद्धे मुक्तां सूतपुत्रेण शक्तिम्
यया वध्यः समरे सव्यसाची; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१४७}यदाश्रौषं द्रोणमाचार्यमेकं; धृष्टद्युम्नेनाभ्यतिक्रम्य धर्मम्
रथोपस्थे प्रायगतं विशस्तं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१४८}यदाश्रौषं द्रौणिना द्वैरथस्थं; माद्रीपुत्रं नकुलं लोकमध्ये
समं युद्धे पाण्डवं युध्यमानं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१४९}यदा द्रोणे निहते द्रोणपुत्रो; नारायणं दिव्यमस्त्रं विकुर्वन्
नैषामन्तं गतवान्पाण्डवानां; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१५०}यदाश्रौषं कर्णमत्यन्तशूरं; हतं पार्थेनाहवेष्वप्रधृष्यम्
तस्मिन्भ्रातॄणां विग्रहे देवगुह्ये; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१५१}यदाश्रौषं द्रोणपुत्रं कृपं च; दुःशासनं कृतवर्माणमुग्रम्
युधिष्ठिरं शून्यमधर्षयन्तं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१५२}यदाश्रौषं निहतं मद्रराजं; रणे शूरं धर्मराजेन सूत
सदा संग्रामे स्पर्धते यः स कृष्णं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१५३}यदाश्रौषं कलहद्यूतमूलं; मायाबलं सौबलं पाण्डवेन
हतं संग्रामे सहदेवेन पापं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१५४}यदाश्रौषं श्रान्तमेकं शयानं; ह्रदं गत्वा स्तम्भयित्वा तदम्भः
दुर्योधनं विरथं भग्नदर्पं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१५५}यदाश्रौषं पाण्डवांस्तिष्ठमाना;न्गङ्गाह्रदे वासुदेवेन सार्धम्
अमर्षणं धर्षयतः सुतं मे; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१५६}यदाश्रौषं विविधांस्तात मार्गा;न्गदायुद्धे मण्डलं संचरन्तम्
मिथ्या हतं वासुदेवस्य बुद्ध्या; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१५७}यदाश्रौषं द्रोणपुत्रादिभिस्तै;र्हतान्पाञ्चालान्द्रौपदेयांश्च सुप्तान्
कृतं बीभत्समयशस्यं च कर्म; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१५८}यदाश्रौषं भीमसेनानुयातेन; अश्वत्थाम्ना परमास्त्रं प्रयुक्तम्
क्रुद्धेनैषीकमवधीद्येन गर्भं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१५९}यदाश्रौषं ब्रह्मशिरोऽर्जुनेन; मुक्तं स्वस्तीत्यस्त्रमस्त्रेण शान्तम्
अश्वत्थाम्ना मणिरत्नं च दत्तं; तदा नाशंसे विजयाय संजय

^{१.१.१६०}यदाश्रौषं द्रोणपुत्रेण गर्भे; वैराट्या वै पात्यमाने महास्त्रे
द्वैपायनः केशवो द्रोणपुत्रं; परस्परेणाभिशापैः शशाप

^{१.१.१६१}शोच्या गान्धारी पुत्रपौत्रैर्विहीना; तथा वध्वः पितृभिर्भ्रातृभिश्च
कृतं कार्यं दुष्करं पाण्डवेयैः; प्राप्तं राज्यमसपत्नं पुनस्तैः

^{१.१.१६२}कष्टं युद्धे दश शेषाः श्रुता मे; त्रयोऽस्माकं पाण्डवानां च सप्त
द्व्यूना विंशतिराहताक्षौहिणीनां; तस्मिन्संग्रामे विग्रहे क्षत्रियाणाम्

^{१.१.१६३}तमसा त्वभ्यवस्तीर्णो मोह आविशतीव माम्
संज्ञां नोपलभे सूत मनो विह्वलतीव मे

^{१.१.१६४}इत्युक्त्वा धृतराष्ट्रोऽथ विलप्य बहुदुःखितः
मूर्च्छितः पुनराश्वस्तः संजयं वाक्यमब्रवीत्

^{१.१.१६५}संजयैवंगते प्राणांस्त्यक्तुमिच्छामि माचिरम्
स्तोकं ह्यपि न पश्यामि फलं जीवितधारणे

^{१.१.१६६}तं तथावादिनं दीनं विलपन्तं महीपतिम्
गावल्गणिरिदं धीमान्महार्थं वाक्यमब्रवीत्

^{१.१.१६७}श्रुतवानसि वै राज्ञो महोत्साहान्महाबलान्
द्वैपायनस्य वदतो नारदस्य च धीमतः

^{१.१.१६८}महत्सु राजवंशेषु गुणैः समुदितेषु च
जातान्दिव्यास्त्रविदुषः शक्रप्रतिमतेजसः

^{१.१.१६९}धर्मेण पृथिवीं जित्वा यज्ञैरिष्ट्वाप्तदक्षिणैः
अस्मिँल्लोके यशः प्राप्य ततः कालवशं गताः

^{१.१.१७०}वैन्यं महारथं वीरं सृञ्जयं जयतां वरम्
सुहोत्रं रन्तिदेवं च कक्षीवन्तं तथौशिजम्

^{१.१.१७१}बाह्लीकं दमनं शैब्यं शर्यातिमजितं जितम्
विश्वामित्रममित्रघ्नमम्बरीषं महाबलम्

^{१.१.१७२}मरुत्तं मनुमिक्ष्वाकुं गयं भरतमेव च
रामं दाशरथिं चैव शशबिन्दुं भगीरथम्

^{१.१.१७३}ययातिं शुभकर्माणं देवैर्यो याजितः स्वयम्
चैत्ययूपाङ्किता भूमिर्यस्येयं सवनाकरा

^{१.१.१७४}इति राज्ञां चतुर्विंशन्नारदेन सुरर्षिणा
पुत्रशोकाभितप्ताय पुरा शैब्याय कीर्तिताः

^{१.१.१७५}तेभ्यश्चान्ये गताः पूर्वं राजानो बलवत्तराः
महारथा महात्मानः सर्वैः समुदिता गुणैः

^{१.१.१७६}पूरुः कुरुर्यदुः शूरो विष्वगश्वो महाधृतिः
अनेना युवनाश्वश्च ककुत्स्थो विक्रमी रघुः

^{१.१.१७७}विजिती वीतिहोत्रश्च भवः श्वेतो बृहद्गुरुः
उशीनरः शतरथः कङ्को दुलिदुहो द्रुमः

^{१.१.१७८}दम्भोद्भवः परो वेनः सगरः संकृतिर्निमिः
अजेयः परशुः पुण्ड्रः शंभुर्देवावृधोऽनघः

^{१.१.१७९}देवाह्वयः सुप्रतिमः सुप्रतीको बृहद्रथः
महोत्साहो विनीतात्मा सुक्रतुर्नैषधो नलः

^{१.१.१८०}सत्यव्रतः शान्तभयः सुमित्रः सुबलः प्रभुः
जानुजङ्घोऽनरण्योऽर्कः प्रियभृत्यः शुभव्रतः

^{१.१.१८१}बलबन्धुर्निरामर्दः केतुशृङ्गो बृहद्बलः
धृष्टकेतुर्बृहत्केतुर्दीप्तकेतुर्निरामयः

^{१.१.१८२}अविक्षित्प्रबलो धूर्तः कृतबन्धुर्दृढेषुधिः
महापुराणः संभाव्यः प्रत्यङ्गः परहा श्रुतिः

^{१.१.१८३}एते चान्ये च बहवः शतशोऽथ सहस्रशः
श्रूयन्तेऽयुतशश्चान्ये संख्याताश्चापि पद्मशः

^{१.१.१८४}हित्वा सुविपुलान्भोगान्बुद्धिमन्तो महाबलाः
राजानो निधनं प्राप्तास्तव पुत्रैर्महत्तमाः

^{१.१.१८५}येषां दिव्यानि कर्माणि विक्रमस्त्याग एव च
माहात्म्यमपि चास्तिक्यं सत्यता शौचमार्जवम्

^{१.१.१८६}विद्वद्भिः कथ्यते लोके पुराणैः कविसत्तमैः
सर्वर्द्धिगुणसंपन्नास्ते चापि निधनं गताः

^{१.१.१८७}तव पुत्रा दुरात्मानः प्रतप्ताश्चैव मन्युना
लुब्धा दुर्वृत्तभूयिष्ठा न ताञ्शोचितुमर्हसि

^{१.१.१८८}श्रुतवानसि मेधावी बुद्धिमान्प्राज्ञसंमतः
येषां शास्त्रानुगा बुद्धिर्न ते मुह्यन्ति भारत

^{१.१.१८९}निग्रहानुग्रहौ चापि विदितौ ते नराधिप
नात्यन्तमेवानुवृत्तिः श्रूयते पुत्ररक्षणे

^{१.१.१९०}भवितव्यं तथा तच्च नातः शोचितुमर्हसि
दैवं प्रज्ञाविशेषेण को निवर्तितुमर्हति

^{१.१.१९१}विधातृविहितं मार्गं न कश्चिदतिवर्तते
कालमूलमिदं सर्वं भावाभावौ सुखासुखे

^{१.१.१९२}कालः पचति भूतानि कालः संहरति प्रजाः
निर्दहन्तं प्रजाः कालं कालः शमयते पुनः

^{१.१.१९३}कालो विकुरुते भावान्सर्वाँल्लोके शुभाशुभान्
कालः संक्षिपते सर्वाः प्रजा विसृजते पुनः
कालः सर्वेषु भूतेषु चरत्यविधृतः समः

^{१.१.१९४}अतीतानागता भावा ये च वर्तन्ति सांप्रतम्
तान्कालनिर्मितान्बुद्ध्वा न संज्ञां हातुमर्हसि

^{१.१.१९५}सूत उवाच

^{१.१.१९६}अत्रोपनिषदं पुण्यां कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत्
भारताध्ययनात्पुण्यादपि पादमधीयतः
श्रद्दधानस्य पूयन्ते सर्वपापान्यशेषतः

^{१.१.१९७}देवर्षयो ह्यत्र पुण्या ब्रह्मराजर्षयस्तथा
कीर्त्यन्ते शुभकर्माणस्तथा यक्षमहोरगाः

^{१.१.१९८}भगवान्वासुदेवश्च कीर्त्यतेऽत्र सनातनः
स हि सत्यमृतं चैव पवित्रं पुण्यमेव च

^{१.१.१९९}शाश्वतं ब्रह्म परमं ध्रुवं ज्योतिः सनातनम्
यस्य दिव्यानि कर्माणि कथयन्ति मनीषिणः

^{१.१.२००}असत्सत्सदसच्चैव यस्माद्देवात्प्रवर्तते
संततिश्च प्रवृत्तिश्च जन्म मृत्युः पुनर्भवः

^{१.१.२०१}अध्यात्मं श्रूयते यच्च पञ्चभूतगुणात्मकम्
अव्यक्तादि परं यच्च स एव परिगीयते

^{१.१.२०२}यत्तद्यतिवरा युक्ता ध्यानयोगबलान्विताः
प्रतिबिम्बमिवादर्शे पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम्

^{१.१.२०३}श्रद्दधानः सदोद्युक्तः सत्यधर्मपरायणः
आसेवन्निममध्यायं नरः पापात्प्रमुच्यते

^{१.१.२०४}अनुक्रमणिमध्यायं भारतस्येममादितः
आस्तिकः सततं शृण्वन्न कृच्छ्रेष्ववसीदति

^{१.१.२०५}उभे संध्ये जपन्किंचित्सद्यो मुच्येत किल्बिषात्
अनुक्रमण्या यावत्स्यादह्ना रात्र्या च संचितम्

^{१.१.२०६}भारतस्य वपुर्ह्येतत्सत्यं चामृतमेव च
नवनीतं यथा दध्नो द्विपदां ब्राह्मणो यथा

^{१.१.२०७}ह्रदानामुदधिः श्रेष्ठो गौर्वरिष्ठा चतुष्पदाम्
यथैतानि वरिष्ठानि तथा भारतमुच्यते

^{१.१.२०८}यश्चैनं श्रावयेच्छ्राद्धे ब्राह्मणान्पादमन्ततः
अक्षय्यमन्नपानं तत्पितॄंस्तस्योपतिष्ठति

^{१.१.२०९}इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत्
बिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रतरिष्यति

^{१.१.२१०}कार्ष्णं वेदमिमं विद्वाञ्श्रावयित्वार्थमश्नुते
भ्रूणहत्याकृतं चापि पापं जह्यान्न संशयः

^{१.१.२११}य इमं शुचिरध्यायं पठेत्पर्वणि पर्वणि
अधीतं भारतं तेन कृत्स्नं स्यादिति मे मतिः

^{१.१.२१२}यश्चेमं शृणुयान्नित्यमार्षं श्रद्धासमन्वितः
स दीर्घमायुः कीर्तिं च स्वर्गतिं चाप्नुयान्नरः

^{१.१.२१३}चत्वार एकतो वेदा भारतं चैकमेकतः
समागतैः सुरर्षिभिस्तुलामारोपितं पुरा
महत्त्वे च गुरुत्वे च ध्रियमाणं ततोऽधिकम्

^{१.१.२१४}महत्त्वाद्भारवत्त्वाच्च महाभारतमुच्यते
निरुक्तमस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते

^{१.१.२१५}तपो न कल्कोऽध्ययनं न कल्कः; स्वाभाविको वेदविधिर्न कल्कः
प्रसह्य वित्ताहरणं न कल्क;स्तान्येव भावोपहतानि कल्कः