^{१३.११२.१}युधिष्ठिर उवाच

^{१३.११२.२}पितामह महाबाहो सर्वशास्त्रविशारद
श्रोतुमिच्छामि मर्त्यानां संसारविधिमुत्तमम्

^{१३.११२.३}केन वृत्तेन राजेन्द्र वर्तमाना नरा युधि
प्राप्नुवन्त्युत्तमं स्वर्गं कथं च नरकं नृप

^{१३.११२.४}मृतं शरीरमुत्सृज्य काष्ठलोष्टसमं जनाः
प्रयान्त्यमुं लोकमितः को वै ताननुगच्छति

^{१३.११२.५}भीष्म उवाच

^{१३.११२.६}असावायाति भगवान्बृहस्पतिरुदारधीः
पृच्छैनं सुमहाभागमेतद्गुह्यं सनातनम्

^{१३.११२.७}नैतदन्येन शक्यं हि वक्तुं केनचिदद्य वै
वक्ता बृहस्पतिसमो न ह्यन्यो विद्यते क्वचित्

^{१३.११२.८}वैशंपायन उवाच

^{१३.११२.९}तयोः संवदतोरेवं पार्थगाङ्गेययोस्तदा
आजगाम विशुद्धात्मा भगवान्स बृहस्पतिः

^{१३.११२.१०}ततो राजा समुत्थाय धृतराष्ट्रपुरोगमः
पूजामनुपमां चक्रे सर्वे ते च सभासदः

^{१३.११२.११}ततो धर्मसुतो राजा भगवन्तं बृहस्पतिम्
उपगम्य यथान्यायं प्रश्नं पप्रच्छ सुव्रतः

^{१३.११२.१२}युधिष्ठिर उवाच

^{१३.११२.१३}भगवन्सर्वधर्मज्ञ सर्वशास्त्रविशारद
मर्त्यस्य कः सहायो वै पिता माता सुतो गुरुः

^{१३.११२.१४}मृतं शरीरमुत्सृज्य काष्ठलोष्टसमं जनाः
गच्छन्त्यमुत्रलोकं वै क एनमनुगच्छति

^{१३.११२.१५}बृहस्पतिरुवाच

^{१३.११२.१६}एकः प्रसूतो राजेन्द्र जन्तुरेको विनश्यति
एकस्तरति दुर्गाणि गच्छत्येकश्च दुर्गतिम्

^{१३.११२.१७}असहायः पिता माता तथा भ्राता सुतो गुरुः
ज्ञातिसंबन्धिवर्गश्च मित्रवर्गस्तथैव च

^{१३.११२.१८}मृतं शरीरमुत्सृज्य काष्ठलोष्टसमं जनाः
मुहूर्तमुपतिष्ठन्ति ततो यान्ति पराङ्मुखाः
तैस्तच्छरीरमुत्सृष्टं धर्म एकोऽनुगच्छति

^{१३.११२.१९}तस्माद्धर्मः सहायार्थे सेवितव्यः सदा नृभिः
प्राणी धर्मसमायुक्तो गच्छते स्वर्गतिं पराम्
तथैवाधर्मसंयुक्तो नरकायोपपद्यते

^{१३.११२.२०}तस्मान्न्यायागतैरर्थैर्धर्मं सेवेत पण्डितः
धर्म एको मनुष्याणां सहायः पारलौकिकः

^{१३.११२.२१}लोभान्मोहादनुक्रोशाद्भयाद्वाप्यबहुश्रुतः
नरः करोत्यकार्याणि परार्थे लोभमोहितः

^{१३.११२.२२}धर्मश्चार्थश्च कामश्च त्रितयं जीविते फलम्
एतत्त्रयमवाप्तव्यमधर्मपरिवर्जितम्

^{१३.११२.२३}युधिष्ठिर उवाच

^{१३.११२.२४}श्रुतं भगवतो वाक्यं धर्मयुक्तं परं हितम्
शरीरविचयं ज्ञातुं बुद्धिस्तु मम जायते

^{१३.११२.२५}मृतं शरीररहितं सूक्ष्ममव्यक्ततां गतम्
अचक्षुर्विषयं प्राप्तं कथं धर्मोऽनुगच्छति

^{१३.११२.२६}बृहस्पतिरुवाच

^{१३.११२.२७}पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिश्च पञ्चमम्
बुद्धिरात्मा च सहिता धर्मं पश्यन्ति नित्यदा

^{१३.११२.२८}प्राणिनामिह सर्वेषां साक्षिभूतानि चानिशम्
एतैश्च स ह धर्मोऽपि तं जीवमनुगच्छति

^{१३.११२.२९}त्वगस्थिमांसं शुक्रं च शोणितं च महामते
शरीरं वर्जयन्त्येते जीवितेन विवर्जितम्

^{१३.११२.३०}ततो धर्मसमायुक्तः स जीवः सुखमेधते
इह लोके परे चैव किं भूयः कथयामि ते

^{१३.११२.३१}युधिष्ठिर उवाच

^{१३.११२.३२}अनुदर्शितं भगवता यथा धर्मोऽनुगच्छति
एतत्तु ज्ञातुमिच्छामि कथं रेतः प्रवर्तते

^{१३.११२.३३}बृहस्पतिरुवाच

^{१३.११२.३४}अन्नमश्नन्ति ये देवाः शरीरस्था नरेश्वर
पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिर्मनस्तथा

^{१३.११२.३५}ततस्तृप्तेषु राजेन्द्र तेषु भूतेषु पञ्चसु
मनःषष्ठेषु शुद्धात्मन्रेतः संपद्यते महत्

^{१३.११२.३६}ततो गर्भः संभवति स्त्रीपुंसोः पार्थ संगमे
एतत्ते सर्वमाख्यातं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि

^{१३.११२.३७}युधिष्ठिर उवाच

^{१३.११२.३८}आख्यातमेतद्भवता गर्भः संजायते यथा
यथा जातस्तु पुरुषः प्रपद्यति तदुच्यताम्

^{१३.११२.३९}बृहस्पतिरुवाच

^{१३.११२.४०}आसन्नमात्रः सततं तैर्भूतैरभिभूयते
विप्रमुक्तश्च तैर्भूतैः पुनर्यात्यपरां गतिम्
स तु भूतसमायुक्तः प्राप्नुते जीव एव ह

^{१३.११२.४१}ततोऽस्य कर्म पश्यन्ति शुभं वा यदि वाशुभम्
देवताः पञ्चभूतस्थाः किं भूयः श्रोतुमिच्छसि

^{१३.११२.४२}युधिष्ठिर उवाच

^{१३.११२.४३}त्वगस्थिमांसमुत्सृज्य तैश्च भूतैर्विवर्जितः
जीवः स भगवन्क्वस्थः सुखदुःखे समश्नुते

^{१३.११२.४४}बृहस्पतिरुवाच

^{१३.११२.४५}जीवो धर्मसमायुक्तः शीघ्रं रेतस्त्वमागतः
स्त्रीणां पुष्पं समासाद्य सूते कालेन भारत

^{१३.११२.४६}यमस्य पुरुषैः क्लेशं यमस्य पुरुषैर्वधम्
दुःखं संसारचक्रं च नरः क्लेशं च विन्दति

^{१३.११२.४७}इहलोके च स प्राणी जन्मप्रभृति पार्थिव
स्वकृतं कर्म वै भुङ्क्ते धर्मस्य फलमाश्रितः

^{१३.११२.४८}यदि धर्मं यथाशक्ति जन्मप्रभृति सेवते
ततः स पुरुषो भूत्वा सेवते नित्यदा सुखम्

^{१३.११२.४९}अथान्तरा तु धर्मस्य अधर्ममुपसेवते
सुखस्यानन्तरं दुःखं स जीवोऽप्यधिगच्छति

^{१३.११२.५०}अधर्मेण समायुक्तो यमस्य विषयं गतः
महद्दुःखं समासाद्य तिर्यग्योनौ प्रजायते

^{१३.११२.५१}कर्मणा येन येनेह यस्यां योनौ प्रजायते
जीवो मोहसमायुक्तस्तन्मे निगदतः शृणु

^{१३.११२.५२}यदेतदुच्यते शास्त्रे सेतिहासे सच्छन्दसि
यमस्य विषयं घोरं मर्त्यो लोकः प्रपद्यते

^{१३.११२.५३}अधीत्य चतुरो वेदान्द्विजो मोहसमन्वितः
पतितात्प्रतिगृह्याथ खरयोनौ प्रजायते

^{१३.११२.५४}खरो जीवति वर्षाणि दश पञ्च च भारत
खरो मृतो बलीवर्दः सप्त वर्षाणि जीवति

^{१३.११२.५५}बलीवर्दो मृतश्चापि जायते ब्रह्मराक्षसः
ब्रह्मरक्षस्तु त्रीन्मासांस्ततो जायति ब्राह्मणः

^{१३.११२.५६}पतितं याजयित्वा तु कृमियोनौ प्रजायते
तत्र जीवति वर्षाणि दश पञ्च च भारत

^{१३.११२.५७}कृमिभावात्प्रमुक्तस्तु ततो जायति गर्दभः
गर्दभः पञ्च वर्षाणि पञ्च वर्षाणि सूकरः
श्वा वर्षमेकं भवति ततो जायति मानवः

^{१३.११२.५८}उपाध्यायस्य यः पापं शिष्यः कुर्यादबुद्धिमान्
स जीव इह संसारांस्त्रीनाप्नोति न संशयः

^{१३.११२.५९}प्राक्श्वा भवति राजेन्द्र ततः क्रव्यात्ततः खरः
ततः प्रेतः परिक्लिष्टः पश्चाज्जायति ब्राह्मणः

^{१३.११२.६०}मनसापि गुरोर्भार्यां यः शिष्यो याति पापकृत्
सोऽधमान्याति संसारानधर्मेणेह चेतसा

^{१३.११२.६१}श्वयोनौ तु स संभूतस्त्रीणि वर्षाणि जीवति
तत्रापि निधनं प्राप्तः कृमियोनौ प्रजायते

^{१३.११२.६२}कृमिभावमनुप्राप्तो वर्षमेकं स जीवति
ततस्तु निधनं प्राप्य ब्रह्मयोनौ प्रजायते

^{१३.११२.६३}यदि पुत्रसमं शिष्यं गुरुर्हन्यादकारणे
आत्मनः कामकारेण सोऽपि हंसः प्रजायते

^{१३.११२.६४}पितरं मातरं वापि यस्तु पुत्रोऽवमन्यते
सोऽपि राजन्मृतो जन्तुः पूर्वं जायति गर्दभः

^{१३.११२.६५}खरो जीवति मासांस्तु दश श्वा च चतुर्दश
बिडालः सप्त मासांस्तु ततो जायति मानवः

^{१३.११२.६६}मातापितरमाक्रुश्य सारिकः संप्रजायते
ताडयित्वा तु तावेव जायते कच्छपो नृप

^{१३.११२.६७}कच्छपो दश वर्षाणि त्रीणि वर्षाणि शल्यकः
व्यालो भूत्वा तु षण्मासांस्ततो जायति मानुषः

^{१३.११२.६८}भर्तृपिण्डमुपाश्नन्यो राजद्विष्टानि सेवते
सोऽपि मोहसमापन्नो मृतो जायति वानरः

^{१३.११२.६९}वानरो दश वर्षाणि त्रीणि वर्षाणि मूषकः
श्वा भूत्वा चाथ षण्मासांस्ततो जायति मानुषः

^{१३.११२.७०}न्यासापहर्ता तु नरो यमस्य विषयं गतः
संसाराणां शतं गत्वा कृमियोनौ प्रजायते

^{१३.११२.७१}तत्र जीवति वर्षाणि दश पञ्च च भारत
दुष्कृतस्य क्षयं गत्वा ततो जायति मानुषः

^{१३.११२.७२}असूयको नरश्चापि मृतो जायति शार्ङ्गकः
विश्वासहर्ता तु नरो मीनो जायति दुर्मतिः

^{१३.११२.७३}भूत्वा मीनोऽष्ट वर्षाणि मृगो जायति भारत
मृगस्तु चतुरो मासांस्ततश्छागः प्रजायते

^{१३.११२.७४}छागस्तु निधनं प्राप्य पूर्णे संवत्सरे ततः
कीटः संजायते जन्तुस्ततो जायति मानुषः

^{१३.११२.७५}धान्यान्यवांस्तिलान्माषान्कुलत्थान्सर्षपांश्चणान्
कलायानथ मुद्गांश्च गोधूमानतसीस्तथा

^{१३.११२.७६}सस्यस्यान्यस्य हर्ता च मोहाज्जन्तुरचेतनः
स जायते महाराज मूषको निरपत्रपः

^{१३.११२.७७}ततः प्रेत्य महाराज पुनर्जायति सूकरः
सूकरो जातमात्रस्तु रोगेण म्रियते नृप

^{१३.११२.७८}श्वा ततो जायते मूढः कर्मणा तेन पार्थिव
श्वा भूत्वा पञ्च वर्षाणि ततो जायति मानुषः

^{१३.११२.७९}परदाराभिमर्शं तु कृत्वा जायति वै वृकः
श्वा सृगालस्ततो गृध्रो व्यालः कङ्को बकस्तथा

^{१३.११२.८०}भ्रातुर्भार्यां तु दुर्बुद्धिर्यो धर्षयति मोहितः
पुंस्कोकिलत्वमाप्नोति सोऽपि संवत्सरं नृप

^{१३.११२.८१}सखिभार्यां गुरोर्भार्यां राजभार्यां तथैव च
प्रधर्षयित्वा कामाद्यो मृतो जायति सूकरः

^{१३.११२.८२}सूकरः पञ्च वर्षाणि पञ्च वर्षाणि श्वाविधः
पिपीलकस्तु षण्मासान्कीटः स्यान्मासमेव च
एतानासाद्य संसारान्कृमियोनौ प्रजायते

^{१३.११२.८३}तत्र जीवति मासांस्तु कृमियोनौ त्रयोदश
ततोऽधर्मक्षयं कृत्वा पुनर्जायति मानुषः

^{१३.११२.८४}उपस्थिते विवाहे तु दाने यज्ञेऽपि वाभिभो
मोहात्करोति यो विघ्नं स मृतो जायते कृमिः

^{१३.११२.८५}कृमिर्जीवति वर्षाणि दश पञ्च च भारत
अधर्मस्य क्षयं कृत्वा ततो जायति मानुषः

^{१३.११२.८६}पूर्वं दत्त्वा तु यः कन्यां द्वितीये संप्रयच्छति
सोऽपि राजन्मृतो जन्तुः कृमियोनौ प्रजायते

^{१३.११२.८७}तत्र जीवति वर्षाणि त्रयोदश युधिष्ठिर
अधर्मसंक्षये युक्तस्ततो जायति मानुषः

^{१३.११२.८८}देवकार्यमुपाकृत्य पितृकार्यमथापि च
अनिर्वाप्य समश्नन्वै ततो जायति वायसः

^{१३.११२.८९}वायसो दश वर्षाणि ततो जायति कुक्कुटः
जायते लवकश्चापि मासं तस्मात्तु मानुषः

^{१३.११२.९०}ज्येष्ठं पितृसमं चापि भ्रातरं योऽवमन्यते
सोऽपि मृत्युमुपागम्य क्रौञ्चयोनौ प्रजायते

^{१३.११२.९१}क्रौञ्चो जीवति मासांस्तु दश द्वौ सप्त पञ्च च
ततो निधनमापन्नो मानुषत्वमुपाश्नुते

^{१३.११२.९२}वृषलो ब्राह्मणीं गत्वा कृमियोनौ प्रजायते
तत्रापत्यं समुत्पाद्य ततो जायति मूषकः

^{१३.११२.९३}कृतघ्नस्तु मृतो राजन्यमस्य विषयं गतः
यमस्य विषये क्रुद्धैर्वधं प्राप्नोति दारुणम्

^{१३.११२.९४}पट्टिसं मुद्गरं शूलमग्निकुम्भं च दारुणम्
असिपत्रवनं घोरं वालुकां कूटशाल्मलीम्

^{१३.११२.९५}एताश्चान्याश्च बह्वीः स यमस्य विषयं गतः
यातनाः प्राप्य तत्रोग्रास्ततो वध्यति भारत

^{१३.११२.९६}संसारचक्रमासाद्य कृमियोनौ प्रजायते
कृमिर्भवति वर्षाणि दश पञ्च च भारत
ततो गर्भं समासाद्य तत्रैव म्रियते शिशुः

^{१३.११२.९७}ततो गर्भशतैर्जन्तुर्बहुभिः संप्रजायते
संसारांश्च बहून्गत्वा ततस्तिर्यक्प्रजायते

^{१३.११२.९८}मृतो दुःखमनुप्राप्य बहुवर्षगणानिह
अपुनर्भावसंयुक्तस्ततः कूर्मः प्रजायते

^{१३.११२.९९}अशस्त्रं पुरुषं हत्वा सशस्त्रः पुरुषाधमः
अर्थार्थी यदि वा वैरी स मृतो जायते खरः

^{१३.११२.१००}खरो जीवति वर्षे द्वे ततः शस्त्रेण वध्यते
स मृतो मृगयोनौ तु नित्योद्विग्नोऽभिजायते

^{१३.११२.१०१}मृगो वध्यति शस्त्रेण गते संवत्सरे तु सः
हतो मृगस्ततो मीनः सोऽपि जालेन बध्यते

^{१३.११२.१०२}मासे चतुर्थे संप्राप्ते श्वापदः संप्रजायते
श्वापदो दश वर्षाणि द्वीपी वर्षाणि पञ्च च

^{१३.११२.१०३}ततस्तु निधनं प्राप्तः कालपर्यायचोदितः
अधर्मस्य क्षयं कृत्वा ततो जायति मानुषः

^{१३.११२.१०४}स्त्रियं हत्वा तु दुर्बुद्धिर्यमस्य विषयं गतः
बहून्क्लेशान्समासाद्य संसारांश्चैव विंशतिम्

^{१३.११२.१०५}ततः पश्चान्महाराज कृमियोनौ प्रजायते
कृमिर्विंशतिवर्षाणि भूत्वा जायति मानुषः

^{१३.११२.१०६}भोजनं चोरयित्वा तु मक्षिका जायते नरः
मक्षिकासंघवशगो बहून्मासान्भवत्युत
ततः पापक्षयं कृत्वा मानुषत्वमवाप्नुते

^{१३.११२.१०७}वाद्यं हृत्वा तु पुरुषो मशकः संप्रजायते
तथा पिण्याकसंमिश्रमशनं चोरयेन्नरः
स जायते बभ्रुसमो दारुणो मूषको नरः

^{१३.११२.१०८}लवणं चोरयित्वा तु चीरीवाकः प्रजायते
दधि हृत्वा बकश्चापि प्लवो मत्स्यानसंस्कृतान्

^{१३.११२.१०९}चोरयित्वा पयश्चापि बलाका संप्रजायते
यस्तु चोरयते तैलं तैलपायी प्रजायते
चोरयित्वा तु दुर्बुद्धिर्मधु दंशः प्रजायते

^{१३.११२.११०}अयो हृत्वा तु दुर्बुद्धिर्वायसो जायते नरः
पायसं चोरयित्वा तु तित्तिरित्वमवाप्नुते

^{१३.११२.१११}हृत्वा पैष्टमपूपं च कुम्भोलूकः प्रजायते
फलं वा मूलकं हृत्वा अपूपं वा पिपीलिकः

^{१३.११२.११२}कांस्यं हृत्वा तु दुर्बुद्धिर्हारीतो जायते नरः
राजतं भाजनं हृत्वा कपोतः संप्रजायते

^{१३.११२.११३}हृत्वा तु काञ्चनं भाण्डं कृमियोनौ प्रजायते
क्रौञ्चः कार्पासिकं हृत्वा मृतो जायति मानवः

^{१३.११२.११४}चोरयित्वा नरः पट्टं त्वाविकं वापि भारत
क्षौमं च वस्त्रमादाय शशो जन्तुः प्रजायते

^{१३.११२.११५}वर्णान्हृत्वा तु पुरुषो मृतो जायति बर्हिणः
हृत्वा रक्तानि वस्त्राणि जायते जीवजीवकः

^{१३.११२.११६}वर्णकादींस्तथा गन्धांश्चोरयित्वा तु मानवः
छुच्छुन्दरित्वमाप्नोति राजँल्लोभपरायणः

^{१३.११२.११७}विश्वासेन तु निक्षिप्तं यो निह्नवति मानवः
स गतासुर्नरस्तादृङ्मत्स्ययोनौ प्रजायते

^{१३.११२.११८}मत्स्ययोनिमनुप्राप्य मृतो जायति मानुषः
मानुषत्वमनुप्राप्य क्षीणायुरुपपद्यते

^{१३.११२.११९}पापानि तु नरः कृत्वा तिर्यग्जायति भारत
न चात्मनः प्रमाणं ते धर्मं जानन्ति किंचन

^{१३.११२.१२०}ये पापानि नराः कृत्वा निरस्यन्ति व्रतैः सदा
सुखदुःखसमायुक्ता व्याधितास्ते भवन्त्युत

^{१३.११२.१२१}असंवासाः प्रजायन्ते म्लेच्छाश्चापि न संशयः
नराः पापसमाचारा लोभमोहसमन्विताः

^{१३.११२.१२२}वर्जयन्ति च पापानि जन्मप्रभृति ये नराः
अरोगा रूपवन्तस्ते धनिनश्च भवन्त्युत

^{१३.११२.१२३}स्त्रियोऽप्येतेन कल्पेन कृत्वा पापमवाप्नुयुः
एतेषामेव जन्तूनां पत्नीत्वमुपयान्ति ताः

^{१३.११२.१२४}परस्वहरणे दोषाः सर्व एव प्रकीर्तिताः
एतद्वै लेशमात्रेण कथितं ते मयानघ
अपरस्मिन्कथायोगे भूयः श्रोष्यसि भारत

^{१३.११२.१२५}एतन्मया महाराज ब्रह्मणो वदतः पुरा
सुरर्षीणां श्रुतं मध्ये पृष्टश्चापि यथातथम्

^{१३.११२.१२६}मयापि तव कार्त्स्न्येन यथावदनुवर्णितम्
एतच्छ्रुत्वा महाराज धर्मे कुरु मनः सदा