^{१४.३६.१}ब्रह्मोवाच

^{१४.३६.२}तदव्यक्तमनुद्रिक्तं सर्वव्यापि ध्रुवं स्थिरम्
नवद्वारं पुरं विद्यात्त्रिगुणं पञ्चधातुकम्

^{१४.३६.३}एकादशपरिक्षेपं मनो व्याकरणात्मकम्
बुद्धिस्वामिकमित्येतत्परमेकादशं भवेत्

^{१४.३६.४}त्रीणि स्रोतांसि यान्यस्मिन्नाप्यायन्ते पुनः पुनः
प्रणाड्यस्तिस्र एवैताः प्रवर्तन्ते गुणात्मिकाः

^{१४.३६.५}तमो रजस्तथा सत्त्वं गुणानेतान्प्रचक्षते
अन्योन्यमिथुनाः सर्वे तथान्योन्यानुजीविनः

^{१४.३६.६}अन्योन्यापाश्रयाश्चैव तथान्योन्यानुवर्तिनः
अन्योन्यव्यतिषक्ताश्च त्रिगुणाः पञ्च धातवः

^{१४.३६.७}तमसो मिथुनं सत्त्वं सत्त्वस्य मिथुनं रजः
रजसश्चापि सत्त्वं स्यात्सत्त्वस्य मिथुनं तमः

^{१४.३६.८}नियम्यते तमो यत्र रजस्तत्र प्रवर्तते
नियम्यते रजो यत्र सत्त्वं तत्र प्रवर्तते

^{१४.३६.९}नैशात्मकं तमो विद्यात्त्रिगुणं मोहसंज्ञितम्
अधर्मलक्षणं चैव नियतं पापकर्मसु

^{१४.३६.१०}प्रवृत्त्यात्मकमेवाहू रजः पर्यायकारकम्
प्रवृत्तं सर्वभूतेषु दृश्यतोत्पत्तिलक्षणम्

^{१४.३६.११}प्रकाशं सर्वभूतेषु लाघवं श्रद्दधानता
सात्त्विकं रूपमेवं तु लाघवं साधुसंमितम्

^{१४.३६.१२}एतेषां गुणतत्त्वं हि वक्ष्यते हेत्वहेतुभिः
समासव्यासयुक्तानि तत्त्वतस्तानि वित्त मे

^{१४.३६.१३}संमोहोऽज्ञानमत्यागः कर्मणामविनिर्णयः
स्वप्नः स्तम्भो भयं लोभः शोकः सुकृतदूषणम्

^{१४.३६.१४}अस्मृतिश्चाविपाकश्च नास्तिक्यं भिन्नवृत्तिता
निर्विशेषत्वमन्धत्वं जघन्यगुणवृत्तिता

^{१४.३६.१५}अकृते कृतमानित्वमज्ञाने ज्ञानमानिता
अमैत्री विकृतो भावो अश्रद्धा मूढभावना

^{१४.३६.१६}अनार्जवमसंज्ञत्वं कर्म पापमचेतना
गुरुत्वं सन्नभावत्वमसितत्वमवाग्गतिः

^{१४.३६.१७}सर्व एते गुणा विप्रास्तामसाः संप्रकीर्तिताः
ये चान्ये नियता भावा लोकेऽस्मिन्मोहसंज्ञिताः

^{१४.३६.१८}तत्र तत्र नियम्यन्ते सर्वे ते तामसा गुणाः
परिवादकथा नित्यं देवब्राह्मणवैदिकाः

^{१४.३६.१९}अत्यागश्चाभिमानश्च मोहो मन्युस्तथाक्षमा
मत्सरश्चैव भूतेषु तामसं वृत्तमिष्यते

^{१४.३६.२०}वृथारम्भाश्च ये केचिद्वृथादानानि यानि च
वृथाभक्षणमित्येतत्तामसं वृत्तमिष्यते

^{१४.३६.२१}अतिवादोऽतितिक्षा च मात्सर्यमतिमानिता
अश्रद्दधानता चैव तामसं वृत्तमिष्यते

^{१४.३६.२२}एवंविधास्तु ये केचिल्लोकेऽस्मिन्पापकर्मिणः
मनुष्या भिन्नमर्यादाः सर्वे ते तामसा जनाः

^{१४.३६.२३}तेषां योनिं प्रवक्ष्यामि नियतां पापकर्मणाम्
अवाङ्निरयभावाय तिर्यङ्निरयगामिनः

^{१४.३६.२४}स्थावराणि च भूतानि पशवो वाहनानि च
क्रव्यादा दन्दशूकाश्च कृमिकीटविहंगमाः

^{१४.३६.२५}अण्डजा जन्तवो ये च सर्वे चापि चतुष्पदाः
उन्मत्ता बधिरा मूका ये चान्ये पापरोगिणः

^{१४.३६.२६}मग्नास्तमसि दुर्वृत्ताः स्वकर्मकृतलक्षणाः
अवाक्स्रोतस इत्येते मग्नास्तमसि तामसाः

^{१४.३६.२७}तेषामुत्कर्षमुद्रेकं वक्ष्याम्यहमतः परम्
यथा ते सुकृताँल्लोकाँल्लभन्ते पुण्यकर्मिणः

^{१४.३६.२८}अन्यथा प्रतिपन्नास्तु विवृद्धा ये च कर्मसु
स्वकर्मनिरतानां च ब्राह्मणानां शुभैषिणाम्

^{१४.३६.२९}संस्कारेणोर्ध्वमायान्ति यतमानाः सलोकताम्
स्वर्गं गच्छन्ति देवानामित्येषा वैदिकी श्रुतिः

^{१४.३६.३०}अन्यथा प्रतिपन्नास्तु विवृद्धाः स्वेषु कर्मसु
पुनरावृत्तिधर्माणस्ते भवन्तीह मानुषाः

^{१४.३६.३१}पापयोनिं समापन्नाश्चण्डाला मूकचूचुकाः
वर्णान्पर्यायशश्चापि प्राप्नुवन्त्युत्तरोत्तरम्

^{१४.३६.३२}शूद्रयोनिमतिक्रम्य ये चान्ये तामसा गुणाः
स्रोतोमध्ये समागम्य वर्तन्ते तामसे गुणे

^{१४.३६.३३}अभिषङ्गस्तु कामेषु महामोह इति स्मृतः
ऋषयो मुनयो देवा मुह्यन्त्यत्र सुखेप्सवः

^{१४.३६.३४}तमो मोहो महामोहस्तामिस्रः क्रोधसंज्ञितः
मरणं त्वन्धतामिस्रं तामिस्रं क्रोध उच्यते

^{१४.३६.३५}भावतो गुणतश्चैव योनितश्चैव तत्त्वतः
सर्वमेतत्तमो विप्राः कीर्तितं वो यथाविधि

^{१४.३६.३६}को न्वेतद्बुध्यते साधु को न्वेतत्साधु पश्यति
अतत्त्वे तत्त्वदर्शी यस्तमसस्तत्त्वलक्षणम्

^{१४.३६.३७}तमोगुणा वो बहुधा प्रकीर्तिता; यथावदुक्तं च तमः परावरम्
नरो हि यो वेद गुणानिमान्सदा; स तामसैः सर्वगुणैः प्रमुच्यते