^{१४.४२.१}ब्रह्मोवाच

^{१४.४२.२}अहंकारात्प्रसूतानि महाभूतानि पञ्च वै
पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिश्च पञ्चमम्

^{१४.४२.३}तेषु भूतानि मुह्यन्ते महाभूतेषु पञ्चसु
शब्दस्पर्शनरूपेषु रसगन्धक्रियासु च

^{१४.४२.४}महाभूतविनाशान्ते प्रलये प्रत्युपस्थिते
सर्वप्राणभृतां धीरा महदुत्पद्यते भयम्

^{१४.४२.५}यद्यस्माज्जायते भूतं तत्र तत्प्रविलीयते
लीयन्ते प्रतिलोमानि जायन्ते चोत्तरोत्तरम्

^{१४.४२.६}ततः प्रलीने सर्वस्मिन्भूते स्थावरजङ्गमे
स्मृतिमन्तस्तदा धीरा न लीयन्ते कदाचन

^{१४.४२.७}शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं रसो गन्धश्च पञ्चमः
क्रियाकारणयुक्ताः स्युरनित्या मोहसंज्ञिताः

^{१४.४२.८}लोभप्रजनसंयुक्ता निर्विशेषा ह्यकिंचनाः
मांसशोणितसंघाता अन्योन्यस्योपजीविनः

^{१४.४२.९}बहिरात्मान इत्येते दीनाः कृपणवृत्तयः
प्राणापानावुदानश्च समानो व्यान एव च

^{१४.४२.१०}अन्तरात्मेति चाप्येते नियताः पञ्च वायवः
वाङ्मनोबुद्धिरित्येभिः सार्धमष्टात्मकं जगत्

^{१४.४२.११}त्वग्घ्राणश्रोत्रचक्षूंषि रसनं वाक्च संयता
विशुद्धं च मनो यस्य बुद्धिश्चाव्यभिचारिणी

^{१४.४२.१२}अष्टौ यस्याग्नयो ह्येते न दहन्ते मनः सदा
स तद्ब्रह्म शुभं याति यस्माद्भूयो न विद्यते

^{१४.४२.१३}एकादश च यान्याहुरिन्द्रियाणि विशेषतः
अहंकारप्रसूतानि तानि वक्ष्याम्यहं द्विजाः

^{१४.४२.१४}श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा नासिका चैव पञ्चमी
पादौ पायुरुपस्थं च हस्तौ वाग्दशमी भवेत्

^{१४.४२.१५}इन्द्रियग्राम इत्येष मन एकादशं भवेत्
एतं ग्रामं जयेत्पूर्वं ततो ब्रह्म प्रकाशते

^{१४.४२.१६}बुद्धीन्द्रियाणि पञ्चाहुः पञ्च कर्मेन्द्रियाणि च
श्रोत्रादीन्यपि पञ्चाहुर्बुद्धियुक्तानि तत्त्वतः

^{१४.४२.१७}अविशेषाणि चान्यानि कर्मयुक्तानि तानि तु
उभयत्र मनो ज्ञेयं बुद्धिर्द्वादशमी भवेत्

^{१४.४२.१८}इत्युक्तानीन्द्रियाणीमान्येकादश मया क्रमात्
मन्यन्ते कृतमित्येव विदित्वैतानि पण्डिताः

^{१४.४२.१९}त्रीणि स्थानानि भूतानां चतुर्थं नोपपद्यते
स्थलमापस्तथाकाशं जन्म चापि चतुर्विधम्

^{१४.४२.२०}अण्डजोद्भिज्जसंस्वेदजरायुजमथापि च
चतुर्धा जन्म इत्येतद्भूतग्रामस्य लक्ष्यते

^{१४.४२.२१}अचराण्यपि भूतानि खेचराणि तथैव च
अण्डजानि विजानीयात्सर्वांश्चैव सरीसृपान्

^{१४.४२.२२}संस्वेदाः कृमयः प्रोक्ता जन्तवश्च तथाविधाः
जन्म द्वितीयमित्येतज्जघन्यतरमुच्यते

^{१४.४२.२३}भित्त्वा तु पृथिवीं यानि जायन्ते कालपर्ययात्
उद्भिज्जानीति तान्याहुर्भूतानि द्विजसत्तमाः

^{१४.४२.२४}द्विपादबहुपादानि तिर्यग्गतिमतीनि च
जरायुजानि भूतानि वित्त तान्यपि सत्तमाः

^{१४.४२.२५}द्विविधापीह विज्ञेया ब्रह्मयोनिः सनातना
तपः कर्म च यत्पुण्यमित्येष विदुषां नयः

^{१४.४२.२६}द्विविधं कर्म विज्ञेयमिज्या दानं च यन्मखे
जातस्याध्ययनं पुण्यमिति वृद्धानुशासनम्

^{१४.४२.२७}एतद्यो वेद विधिवत्स मुक्तः स्याद्द्विजर्षभाः
विमुक्तः सर्वपापेभ्य इति चैव निबोधत

^{१४.४२.२८}आकाशं प्रथमं भूतं श्रोत्रमध्यात्ममुच्यते
अधिभूतं तथा शब्दो दिशस्तत्राधिदैवतम्

^{१४.४२.२९}द्वितीयं मारुतो भूतं त्वगध्यात्मं च विश्रुतम्
स्प्रष्टव्यमधिभूतं च विद्युत्तत्राधिदैवतम्

^{१४.४२.३०}तृतीयं ज्योतिरित्याहुश्चक्षुरध्यात्ममुच्यते
अधिभूतं ततो रूपं सूर्यस्तत्राधिदैवतम्

^{१४.४२.३१}चतुर्थमापो विज्ञेयं जिह्वा चाध्यात्ममिष्यते
अधिभूतं रसश्चात्र सोमस्तत्राधिदैवतम्

^{१४.४२.३२}पृथिवी पञ्चमं भूतं घ्राणश्चाध्यात्ममिष्यते
अधिभूतं तथा गन्धो वायुस्तत्राधिदैवतम्

^{१४.४२.३३}एष पञ्चसु भूतेषु चतुष्टयविधिः स्मृतः
अतः परं प्रवक्ष्यामि सर्वं त्रिविधमिन्द्रियम्

^{१४.४२.३४}पादावध्यात्ममित्याहुर्ब्राह्मणास्तत्त्वदर्शिनः
अधिभूतं तु गन्तव्यं विष्णुस्तत्राधिदैवतम्

^{१४.४२.३५}अवाग्गतिरपानश्च पायुरध्यात्ममिष्यते
अधिभूतं विसर्गश्च मित्रस्तत्राधिदैवतम्

^{१४.४२.३६}प्रजनः सर्वभूतानामुपस्थोऽध्यात्ममुच्यते
अधिभूतं तथा शुक्रं दैवतं च प्रजापतिः

^{१४.४२.३७}हस्तावध्यात्ममित्याहुरध्यात्मविदुषो जनाः
अधिभूतं तु कर्माणि शक्रस्तत्राधिदैवतम्

^{१४.४२.३८}वैश्वदेवी मनःपूर्वा वागध्यात्ममिहोच्यते
वक्तव्यमधिभूतं च वह्निस्तत्राधिदैवतम्

^{१४.४२.३९}अध्यात्मं मन इत्याहुः पञ्चभूतानुचारकम्
अधिभूतं च मन्तव्यं चन्द्रमाश्चाधिदैवतम्

^{१४.४२.४०}अध्यात्मं बुद्धिरित्याहुः षडिन्द्रियविचारिणी
अधिभूतं तु विज्ञेयं ब्रह्मा तत्राधिदैवतम्

^{१४.४२.४१}यथावदध्यात्मविधिरेष वः कीर्तितो मया
ज्ञानमस्य हि धर्मज्ञाः प्राप्तं बुद्धिमतामिह

^{१४.४२.४२}इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश्च महाभूतानि पञ्च च
सर्वाण्येतानि संधाय मनसा संप्रधारयेत्

^{१४.४२.४३}क्षीणे मनसि सर्वस्मिन्न जन्मसुखमिष्यते
ज्ञानसंपन्नसत्त्वानां तत्सुखं विदुषां मतम्

^{१४.४२.४४}अतः परं प्रवक्ष्यामि सूक्ष्मभावकरीं शिवाम्
निवृत्तिं सर्वभूतेषु मृदुना दारुणेन वा

^{१४.४२.४५}गुणागुणमनासङ्गमेकचर्यमनन्तरम्
एतद्ब्राह्मणतो वृत्तमाहुरेकपदं सुखम्

^{१४.४२.४६}विद्वान्कूर्म इवाङ्गानि कामान्संहृत्य सर्वशः
विरजाः सर्वतो मुक्तो यो नरः स सुखी सदा

^{१४.४२.४७}कामानात्मनि संयम्य क्षीणतृष्णः समाहितः
सर्वभूतसुहृन्मैत्रो ब्रह्मभूयं स गच्छति

^{१४.४२.४८}इन्द्रियाणां निरोधेन सर्वेषां विषयैषिणाम्
मुनेर्जनपदत्यागादध्यात्माग्निः समिध्यते

^{१४.४२.४९}यथाग्निरिन्धनैरिद्धो महाज्योतिः प्रकाशते
तथेन्द्रियनिरोधेन महानात्मा प्रकाशते

^{१४.४२.५०}यदा पश्यति भूतानि प्रसन्नात्मात्मनो हृदि
स्वयंयोनिस्तदा सूक्ष्मात्सूक्ष्ममाप्नोत्यनुत्तमम्

^{१४.४२.५१}अग्नी रूपं पयः स्रोतो वायुः स्पर्शनमेव च
मही पङ्कधरं घोरमाकाशं श्रवणं तथा

^{१४.४२.५२}रागशोकसमाविष्टं पञ्चस्रोतःसमावृतम्
पञ्चभूतसमायुक्तं नवद्वारं द्विदैवतम्

^{१४.४२.५३}रजस्वलमथादृश्यं त्रिगुणं च त्रिधातुकम्
संसर्गाभिरतं मूढं शरीरमिति धारणा

^{१४.४२.५४}दुश्चरं जीवलोकेऽस्मिन्सत्त्वं प्रति समाश्रितम्
एतदेव हि लोकेऽस्मिन्कालचक्रं प्रवर्तते

^{१४.४२.५५}एतन्महार्णवं घोरमगाधं मोहसंज्ञितम्
विसृजेत्संक्षिपेच्चैव बोधयेत्सामरं जगत्

^{१४.४२.५६}कामक्रोधौ भयं मोहमभिद्रोहमथानृतम्
इन्द्रियाणां निरोधेन स तांस्त्यजति दुस्त्यजान्

^{१४.४२.५७}यस्यैते निर्जिता लोके त्रिगुणाः पञ्च धातवः
व्योम्नि तस्य परं स्थानमनन्तमथ लक्ष्यते

^{१४.४२.५८}कामकूलामपारान्तां मनःस्रोतोभयावहाम्
नदीं दुर्गह्रदां तीर्णः कामक्रोधावुभौ जयेत्

^{१४.४२.५९}स सर्वदोषनिर्मुक्तस्ततः पश्यति यत्परम्
मनो मनसि संधाय पश्यत्यात्मानमात्मनि

^{१४.४२.६०}सर्ववित्सर्वभूतेषु वीक्षत्यात्मानमात्मनि
एकधा बहुधा चैव विकुर्वाणस्ततस्ततः

^{१४.४२.६१}ध्रुवं पश्यति रूपाणि दीपाद्दीपशतं यथा
स वै विष्णुश्च मित्रश्च वरुणोऽग्निः प्रजापतिः

^{१४.४२.६२}स हि धाता विधाता च स प्रभुः सर्वतोमुखः
हृदयं सर्वभूतानां महानात्मा प्रकाशते

^{१४.४२.६३}तं विप्रसंघाश्च सुरासुराश्च; यक्षाः पिशाचाः पितरो वयांसि
रक्षोगणा भूतगणाश्च सर्वे; महर्षयश्चैव सदा स्तुवन्ति