^{३.२८१.१}मार्कण्डेय उवाच

^{३.२८१.२}अथ भार्यासहायः स फलान्यादाय वीर्यवान्
कठिनं पूरयामास ततः काष्ठान्यपाटयत्

^{३.२८१.३}तस्य पाटयतः काष्ठं स्वेदो वै समजायत
व्यायामेन च तेनास्य जज्ञे शिरसि वेदना

^{३.२८१.४}सोऽभिगम्य प्रियां भार्यामुवाच श्रमपीडितः
व्यायामेन ममानेन जाता शिरसि वेदना

^{३.२८१.५}अङ्गानि चैव सावित्रि हृदयं दूयतीव च
अस्वस्थमिव चात्मानं लक्षये मितभाषिणि

^{३.२८१.६}शूलैरिव शिरो विद्धमिदं संलक्षयाम्यहम्
तत्स्वप्तुमिच्छे कल्याणि न स्थातुं शक्तिरस्ति मे

^{३.२८१.७}समासाद्याथ सावित्री भर्तारमुपगूह्य च
उत्सङ्गेऽस्य शिरः कृत्वा निषसाद महीतले

^{३.२८१.८}ततः सा नारदवचो विमृशन्ती तपस्विनी
तं मुहूर्तं क्षणं वेलां दिवसं च युयोज ह

^{३.२८१.९}मुहूर्तादिव चापश्यत्पुरुषं पीतवाससम्
बद्धमौलिं वपुष्मन्तमादित्यसमतेजसम्

^{३.२८१.१०}श्यामावदातं रक्ताक्षं पाशहस्तं भयावहम्
स्थितं सत्यवतः पार्श्वे निरीक्षन्तं तमेव च

^{३.२८१.११}तं दृष्ट्वा सहसोत्थाय भर्तुर्न्यस्य शनैः शिरः
कृताञ्जलिरुवाचार्ता हृदयेन प्रवेपता

^{३.२८१.१२}दैवतं त्वाभिजानामि वपुरेतद्ध्यमानुषम्
कामया ब्रूहि मे देव कस्त्वं किं च चिकीर्षसि

^{३.२८१.१३}यम उवाच

^{३.२८१.१४}पतिव्रतासि सावित्रि तथैव च तपोन्विता
अतस्त्वामभिभाषामि विद्धि मां त्वं शुभे यमम्

^{३.२८१.१५}अयं ते सत्यवान्भर्ता क्षीणायुः पार्थिवात्मजः
नेष्याम्येनमहं बद्ध्वा विद्ध्येतन्मे चिकीर्षितम्

^{३.२८१.१६}मार्कण्डेय उवाच

^{३.२८१.१७}इत्युक्त्वा पितृराजस्तां भगवान्स्वं चिकीर्षितम्
यथावत्सर्वमाख्यातुं तत्प्रियार्थं प्रचक्रमे

^{३.२८१.१८}अयं हि धर्मसंयुक्तो रूपवान्गुणसागरः
नार्हो मत्पुरुषैर्नेतुमतोऽस्मि स्वयमागतः

^{३.२८१.१९}ततः सत्यवतः कायात्पाशबद्धं वशं गतम्
अङ्गुष्ठमात्रं पुरुषं निश्चकर्ष यमो बलात्

^{३.२८१.२०}ततः समुद्धृतप्राणं गतश्वासं हतप्रभम्
निर्विचेष्टं शरीरं तद्बभूवाप्रियदर्शनम्

^{३.२८१.२१}यमस्तु तं तथा बद्ध्वा प्रयातो दक्षिणामुखः
सावित्री चापि दुःखार्ता यममेवान्वगच्छत
नियमव्रतसंसिद्धा महाभागा पतिव्रता

^{३.२८१.२२}यम उवाच

^{३.२८१.२३}निवर्त गच्छ सावित्रि कुरुष्वास्यौर्ध्वदेहिकम्
कृतं भर्तुस्त्वयानृण्यं यावद्गम्यं गतं त्वया

^{३.२८१.२४}सावित्र्युवाच

^{३.२८१.२५}यत्र मे नीयते भर्ता स्वयं वा यत्र गच्छति
मयापि तत्र गन्तव्यमेष धर्मः सनातनः

^{३.२८१.२६}तपसा गुरुवृत्त्या च भर्तुः स्नेहाद्व्रतेन च
तव चैव प्रसादेन न मे प्रतिहता गतिः

^{३.२८१.२७}प्राहुः सप्तपदं मित्रं बुधास्तत्त्वार्थदर्शिनः
मित्रतां च पुरस्कृत्य किंचिद्वक्ष्यामि तच्छृणु

^{३.२८१.२८}नानात्मवन्तस्तु वने चरन्ति; धर्मं च वासं च परिश्रमं च
विज्ञानतो धर्ममुदाहरन्ति; तस्मात्सन्तो धर्ममाहुः प्रधानम्

^{३.२८१.२९}एकस्य धर्मेण सतां मतेन; सर्वे स्म तं मार्गमनुप्रपन्नाः
मा वै द्वितीयं मा तृतीयं च वाञ्छे; तस्मात्सन्तो धर्ममाहुः प्रधानम्

^{३.२८१.३०}यम उवाच

^{३.२८१.३१}निवर्त तुष्टोऽस्मि तवानया गिरा; स्वराक्षरव्यञ्जनहेतुयुक्तया
वरं वृणीष्वेह विनास्य जीवितं; ददानि ते सर्वमनिन्दिते वरम्

^{३.२८१.३२}सावित्र्युवाच

^{३.२८१.३३}च्युतः स्वराज्याद्वनवासमाश्रितो; विनष्टचक्षुः श्वशुरो ममाश्रमे
स लब्धचक्षुर्बलवान्भवेन्नृप;स्तव प्रसादाज्ज्वलनार्कसंनिभः

^{३.२८१.३४}यम उवाच

^{३.२८१.३५}ददानि ते सर्वमनिन्दिते वरं; यथा त्वयोक्तं भविता च तत्तथा
तवाध्वना ग्लानिमिवोपलक्षये; निवर्त गच्छस्व न ते श्रमो भवेत्

^{३.२८१.३६}सावित्र्युवाच

^{३.२८१.३७}कुतः श्रमो भर्तृसमीपतो हि मे; यतो हि भर्ता मम सा गतिर्ध्रुवा
यतः पतिं नेष्यसि तत्र मे गतिः; सुरेश भूयश्च वचो निबोध मे

^{३.२८१.३८}सतां सकृत्संगतमीप्सितं परं; ततः परं मित्रमिति प्रचक्षते
न चाफलं सत्पुरुषेण संगतं; ततः सतां संनिवसेत्समागमे

^{३.२८१.३९}यम उवाच

^{३.२८१.४०}मनोनुकूलं बुधबुद्धिवर्धनं; त्वयाहमुक्तो वचनं हिताश्रयम्
विना पुनः सत्यवतोऽस्य जीवितं; वरं द्वितीयं वरयस्व भामिनि

^{३.२८१.४१}सावित्र्युवाच

^{३.२८१.४२}हृतं पुरा मे श्वशुरस्य धीमतः; स्वमेव राज्यं स लभेत पार्थिवः
जह्यात्स्वधर्मं न च मे गुरुर्यथा; द्वितीयमेतं वरयामि ते वरम्

^{३.२८१.४३}यम उवाच

^{३.२८१.४४}स्वमेव राज्यं प्रतिपत्स्यतेऽचिरा;न्न च स्वधर्मात्परिहास्यते नृपः
कृतेन कामेन मया नृपात्मजे; निवर्त गच्छस्व न ते श्रमो भवेत्

^{३.२८१.४५}सावित्र्युवाच

^{३.२८१.४६}प्रजास्त्वयेमा नियमेन संयता; नियम्य चैता नयसे न कामया
अतो यमत्वं तव देव विश्रुतं; निबोध चेमां गिरमीरितां मया

^{३.२८१.४७}अद्रोहः सर्वभूतेषु कर्मणा मनसा गिरा
अनुग्रहश्च दानं च सतां धर्मः सनातनः

^{३.२८१.४८}एवंप्रायश्च लोकोऽयं मनुष्याः शक्तिपेशलाः
सन्तस्त्वेवाप्यमित्रेषु दयां प्राप्तेषु कुर्वते

^{३.२८१.४९}यम उवाच

^{३.२८१.५०}पिपासितस्येव यथा भवेत्पय;स्तथा त्वया वाक्यमिदं समीरितम्
विना पुनः सत्यवतोऽस्य जीवितं; वरं वृणीष्वेह शुभे यदिच्छसि

^{३.२८१.५१}सावित्र्युवाच

^{३.२८१.५२}ममानपत्यः पृथिवीपतिः पिता; भवेत्पितुः पुत्रशतं ममौरसम्
कुलस्य संतानकरं च यद्भवे;त्तृतीयमेतं वरयामि ते वरम्

^{३.२८१.५३}यम उवाच

^{३.२८१.५४}कुलस्य संतानकरं सुवर्चसं; शतं सुतानां पितुरस्तु ते शुभे
कृतेन कामेन नराधिपात्मजे; निवर्त दूरं हि पथस्त्वमागता

^{३.२८१.५५}सावित्र्युवाच

^{३.२८१.५६}न दूरमेतन्मम भर्तृसंनिधौ; मनो हि मे दूरतरं प्रधावति
तथा व्रजन्नेव गिरं समुद्यतां; मयोच्यमानां शृणु भूय एव च

^{३.२८१.५७}विवस्वतस्त्वं तनयः प्रतापवां;स्ततो हि वैवस्वत उच्यसे बुधैः
शमेन धर्मेण च रञ्जिताः प्रजा;स्ततस्तवेहेश्वर धर्मराजता

^{३.२८१.५८}आत्मन्यपि न विश्वासस्तावान्भवति सत्सु यः
तस्मात्सत्सु विशेषेण सर्वः प्रणयमिच्छति

^{३.२८१.५९}सौहृदात्सर्वभूतानां विश्वासो नाम जायते
तस्मात्सत्सु विशेषेण विश्वासं कुरुते जनः

^{३.२८१.६०}यम उवाच

^{३.२८१.६१}उदाहृतं ते वचनं यदङ्गने; शुभे न तादृक्त्वदृते मया श्रुतम्
अनेन तुष्टोऽस्मि विनास्य जीवितं; वरं चतुर्थं वरयस्व गच्छ च

^{३.२८१.६२}सावित्र्युवाच

^{३.२८१.६३}ममात्मजं सत्यवतस्तथौरसं; भवेदुभाभ्यामिह यत्कुलोद्वहम्
शतं सुतानां बलवीर्यशालिना;मिदं चतुर्थं वरयामि ते वरम्

^{३.२८१.६४}यम उवाच

^{३.२८१.६५}शतं सुतानां बलवीर्यशालिनां; भविष्यति प्रीतिकरं तवाबले
परिश्रमस्ते न भवेन्नृपात्मजे; निवर्त दूरं हि पथस्त्वमागता

^{३.२८१.६६}सावित्र्युवाच

^{३.२८१.६७}सतां सदा शाश्वती धर्मवृत्तिः; सन्तो न सीदन्ति न च व्यथन्ति
सतां सद्भिर्नाफलः संगमोऽस्ति; सद्भ्यो भयं नानुवर्तन्ति सन्तः

^{३.२८१.६८}सन्तो हि सत्येन नयन्ति सूर्यं; सन्तो भूमिं तपसा धारयन्ति
सन्तो गतिर्भूतभव्यस्य राज;न्सतां मध्ये नावसीदन्ति सन्तः

^{३.२८१.६९}आर्यजुष्टमिदं वृत्तमिति विज्ञाय शाश्वतम्
सन्तः परार्थं कुर्वाणा नावेक्षन्ते प्रतिक्रियाम्

^{३.२८१.७०}न च प्रसादः सत्पुरुषेषु मोघो; न चाप्यर्थो नश्यति नापि मानः
यस्मादेतन्नियतं सत्सु नित्यं; तस्मात्सन्तो रक्षितारो भवन्ति

^{३.२८१.७१}यम उवाच

^{३.२८१.७२}यथा यथा भाषसि धर्मसंहितं; मनोनुकूलं सुपदं महार्थवत्
तथा तथा मे त्वयि भक्तिरुत्तमा; वरं वृणीष्वाप्रतिमं यतव्रते

^{३.२८१.७३}सावित्र्युवाच

^{३.२८१.७४}न तेऽपवर्गः सुकृताद्विनाकृत;स्तथा यथान्येषु वरेषु मानद
वरं वृणे जीवतु सत्यवानयं; यथा मृता ह्येवमहं विना पतिम्

^{३.२८१.७५}न कामये भर्तृविनाकृता सुखं; न कामये भर्तृविनाकृता दिवम्
न कामये भर्तृविनाकृता श्रियं; न भर्तृहीना व्यवसामि जीवितुम्

^{३.२८१.७६}वरातिसर्गः शतपुत्रता मम; त्वयैव दत्तो ह्रियते च मे पतिः
वरं वृणे जीवतु सत्यवानयं; तवैव सत्यं वचनं भविष्यति

^{३.२८१.७७}मार्कण्डेय उवाच

^{३.२८१.७८}तथेत्युक्त्वा तु तान्पाशान्मुक्त्वा वैवस्वतो यमः
धर्मराजः प्रहृष्टात्मा सावित्रीमिदमब्रवीत्

^{३.२८१.७९}एष भद्रे मया मुक्तो भर्ता ते कुलनन्दिनि
अरोगस्तव नेयश्च सिद्धार्थश्च भविष्यति

^{३.२८१.८०}चतुर्वर्षशतं चायुस्त्वया सार्धमवाप्स्यति
इष्ट्वा यज्ञैश्च धर्मेण ख्यातिं लोके गमिष्यति

^{३.२८१.८१}त्वयि पुत्रशतं चैव सत्यवाञ्जनयिष्यति
ते चापि सर्वे राजानः क्षत्रियाः पुत्रपौत्रिणः
ख्यातास्त्वन्नामधेयाश्च भविष्यन्तीह शाश्वताः

^{३.२८१.८२}पितुश्च ते पुत्रशतं भविता तव मातरि
मालव्यां मालवा नाम शाश्वताः पुत्रपौत्रिणः
भ्रातरस्ते भविष्यन्ति क्षत्रियास्त्रिदशोपमाः

^{३.२८१.८३}एवं तस्यै वरं दत्त्वा धर्मराजः प्रतापवान्
निवर्तयित्वा सावित्रीं स्वमेव भवनं ययौ

^{३.२८१.८४}सावित्र्यपि यमे याते भर्तारं प्रतिलभ्य च
जगाम तत्र यत्रास्या भर्तुः शावं कलेवरम्

^{३.२८१.८५}सा भूमौ प्रेक्ष्य भर्तारमुपसृत्योपगूह्य च
उत्सङ्गे शिर आरोप्य भूमावुपविवेश ह

^{३.२८१.८६}संज्ञां च सत्यवाँल्लब्ध्वा सावित्रीमभ्यभाषत
प्रोष्यागत इव प्रेम्णा पुनः पुनरुदीक्ष्य वै

^{३.२८१.८७}सत्यवानुवाच

^{३.२८१.८८}सुचिरं बत सुप्तोऽस्मि किमर्थं नावबोधितः
क्व चासौ पुरुषः श्यामो योऽसौ मां संचकर्ष ह

^{३.२८१.८९}सावित्र्युवाच

^{३.२८१.९०}सुचिरं बत सुप्तोऽसि ममाङ्के पुरुषर्षभ
गतः स भगवान्देवः प्रजासंयमनो यमः

^{३.२८१.९१}विश्रान्तोऽसि महाभाग विनिद्रश्च नृपात्मज
यदि शक्यं समुत्तिष्ठ विगाढां पश्य शर्वरीम्

^{३.२८१.९२}मार्कण्डेय उवाच

^{३.२८१.९३}उपलभ्य ततः संज्ञां सुखसुप्त इवोत्थितः
दिशः सर्वा वनान्तांश्च निरीक्ष्योवाच सत्यवान्

^{३.२८१.९४}फलाहारोऽस्मि निष्क्रान्तस्त्वया सह सुमध्यमे
ततः पाटयतः काष्ठं शिरसो मे रुजाभवत्

^{३.२८१.९५}शिरोभितापसंतप्तः स्थातुं चिरमशक्नुवन्
तवोत्सङ्गे प्रसुप्तोऽहमिति सर्वं स्मरे शुभे

^{३.२८१.९६}त्वयोपगूढस्य च मे निद्रयापहृतं मनः
ततोऽपश्यं तमो घोरं पुरुषं च महौजसम्

^{३.२८१.९७}तद्यदि त्वं विजानासि किं तद्ब्रूहि सुमध्यमे
स्वप्नो मे यदि वा दृष्टो यदि वा सत्यमेव तत्

^{३.२८१.९८}तमुवाचाथ सावित्री रजनी व्यवगाहते
श्वस्ते सर्वं यथावृत्तमाख्यास्यामि नृपात्मज

^{३.२८१.९९}उत्तिष्ठोत्तिष्ठ भद्रं ते पितरौ पश्य सुव्रत
विगाढा रजनी चेयं निवृत्तश्च दिवाकरः

^{३.२८१.१००}नक्तंचराश्चरन्त्येते हृष्टाः क्रूराभिभाषिणः
श्रूयन्ते पर्णशब्दाश्च मृगाणां चरतां वने

^{३.२८१.१०१}एताः शिवा घोरनादा दिशं दक्षिणपश्चिमाम्
आस्थाय विरुवन्त्युग्राः कम्पयन्त्यो मनो मम

^{३.२८१.१०२}सत्यवानुवाच

^{३.२८१.१०३}वनं प्रतिभयाकारं घनेन तमसा वृतम्
न विज्ञास्यसि पन्थानं गन्तुं चैव न शक्ष्यसि

^{३.२८१.१०४}सावित्र्युवाच

^{३.२८१.१०५}अस्मिन्नद्य वने दग्धे शुष्कवृक्षः स्थितो ज्वलन्
वायुना धम्यमानोऽग्निर्दृश्यतेऽत्र क्वचित्क्वचित्

^{३.२८१.१०६}ततोऽग्निमानयित्वेह ज्वालयिष्यामि सर्वतः
काष्ठानीमानि सन्तीह जहि संतापमात्मनः

^{३.२८१.१०७}यदि नोत्सहसे गन्तुं सरुजं त्वाभिलक्षये
न च ज्ञास्यसि पन्थानं तमसा संवृते वने

^{३.२८१.१०८}श्वः प्रभाते वने दृश्ये यास्यावोऽनुमते तव
वसावेह क्षपामेतां रुचितं यदि तेऽनघ

^{३.२८१.१०९}सत्यवानुवाच

^{३.२८१.११०}शिरोरुजा निवृत्ता मे स्वस्थान्यङ्गानि लक्षये
मातापितृभ्यामिच्छामि संगमं त्वत्प्रसादजम्

^{३.२८१.१११}न कदाचिद्विकाले हि गतपूर्वो मयाश्रमः
अनागतायां संध्यायां माता मे प्ररुणद्धि माम्

^{३.२८१.११२}दिवापि मयि निष्क्रान्ते संतप्येते गुरू मम
विचिनोति च मां तातः सहैवाश्रमवासिभिः

^{३.२८१.११३}मात्रा पित्रा च सुभृशं दुःखिताभ्यामहं पुरा
उपालब्धः सुबहुशश्चिरेणागच्छसीति ह

^{३.२८१.११४}का त्ववस्था तयोरद्य मदर्थमिति चिन्तये
तयोरदृश्ये मयि च महद्दुःखं भविष्यति

^{३.२८१.११५}पुरा मामूचतुश्चैव रात्रावस्रायमाणकौ
भृशं सुदुःखितौ वृद्धौ बहुशः प्रीतिसंयुतौ

^{३.२८१.११६}त्वया हीनौ न जीवाव मुहूर्तमपि पुत्रक
यावद्धरिष्यसे पुत्र तावन्नौ जीवितं ध्रुवम्

^{३.२८१.११७}वृद्धयोरन्धयोर्यष्टिस्त्वयि वंशः प्रतिष्ठितः
त्वयि पिण्डश्च कीर्तिश्च संतानं चावयोरिति

^{३.२८१.११८}माता वृद्धा पिता वृद्धस्तयोर्यष्टिरहं किल
तौ रात्रौ मामपश्यन्तौ कामवस्थां गमिष्यतः

^{३.२८१.११९}निद्रायाश्चाभ्यसूयामि यस्या हेतोः पिता मम
माता च संशयं प्राप्ता मत्कृतेऽनपकारिणी

^{३.२८१.१२०}अहं च संशयं प्राप्तः कृच्छ्रामापदमास्थितः
मातापितृभ्यां हि विना नाहं जीवितुमुत्सहे

^{३.२८१.१२१}व्यक्तमाकुलया बुद्ध्या प्रज्ञाचक्षुः पिता मम
एकैकमस्यां वेलायां पृच्छत्याश्रमवासिनम्

^{३.२८१.१२२}नात्मानमनुशोचामि यथाहं पितरं शुभे
भर्तारं चाप्यनुगतां मातरं परिदुर्बलाम्

^{३.२८१.१२३}मत्कृतेन हि तावद्य संतापं परमेष्यतः
जीवन्तावनुजीवामि भर्तव्यौ तौ मयेति ह
तयोः प्रियं मे कर्तव्यमिति जीवामि चाप्यहम्

^{३.२८१.१२४}मार्कण्डेय उवाच

^{३.२८१.१२५}एवमुक्त्वा स धर्मात्मा गुरुवर्ती गुरुप्रियः
उच्छ्रित्य बाहू दुःखार्तः सस्वरं प्ररुरोद ह

^{३.२८१.१२६}ततोऽब्रवीत्तथा दृष्ट्वा भर्तारं शोककर्शितम्
प्रमृज्याश्रूणि नेत्राभ्यां सावित्री धर्मचारिणी

^{३.२८१.१२७}यदि मेऽस्ति तपस्तप्तं यदि दत्तं हुतं यदि
श्वश्रूश्वशुरभर्तॄणां मम पुण्यास्तु शर्वरी

^{३.२८१.१२८}न स्मराम्युक्तपूर्वां वै स्वैरेष्वप्यनृतां गिरम्
तेन सत्येन तावद्य ध्रियेतां श्वशुरौ मम

^{३.२८१.१२९}सत्यवानुवाच

^{३.२८१.१३०}कामये दर्शनं पित्रोर्याहि सावित्रि माचिरम्
पुरा मातुः पितुर्वापि यदि पश्यामि विप्रियम्
न जीविष्ये वरारोहे सत्येनात्मानमालभे

^{३.२८१.१३१}यदि धर्मे च ते बुद्धिर्मां चेज्जीवन्तमिच्छसि
मम प्रियं वा कर्तव्यं गच्छस्वाश्रममन्तिकात्

^{३.२८१.१३२}मार्कण्डेय उवाच

^{३.२८१.१३३}सावित्री तत उत्थाय केशान्संयम्य भामिनी
पतिमुत्थापयामास बाहुभ्यां परिगृह्य वै

^{३.२८१.१३४}उत्थाय सत्यवांश्चापि प्रमृज्याङ्गानि पाणिना
दिशः सर्वाः समालोक्य कठिने दृष्टिमादधे

^{३.२८१.१३५}तमुवाचाथ सावित्री श्वः फलानीह नेष्यसि
योगक्षेमार्थमेतत्ते नेष्यामि परशुं त्वहम्

^{३.२८१.१३६}कृत्वा कठिनभारं सा वृक्षशाखावलम्बिनम्
गृहीत्वा परशुं भर्तुः सकाशं पुनरागमत्

^{३.२८१.१३७}वामे स्कन्धे तु वामोरूर्भर्तुर्बाहुं निवेश्य सा
दक्षिणेन परिष्वज्य जगाम मृदुगामिनी

^{३.२८१.१३८}सत्यवानुवाच

^{३.२८१.१३९}अभ्यासगमनाद्भीरु पन्थानो विदिता मम
वृक्षान्तरालोकितया ज्योत्स्नया चापि लक्षये

^{३.२८१.१४०}आगतौ स्वः पथा येन फलान्यवचितानि च
यथागतं शुभे गच्छ पन्थानं मा विचारय

^{३.२८१.१४१}पलाशषण्डे चैतस्मिन्पन्था व्यावर्तते द्विधा
तस्योत्तरेण यः पन्थास्तेन गच्छ त्वरस्व च
स्वस्थोऽस्मि बलवानस्मि दिदृक्षुः पितरावुभौ

^{३.२८१.१४२}मार्कण्डेय उवाच

^{३.२८१.१४३}ब्रुवन्नेवं त्वरायुक्तः स प्रायादाश्रमं प्रति