^{३.२९७.१}वैशंपायन उवाच

^{३.२९७.२}स ददर्श हतान्भ्रातॄँल्लोकपालानिव च्युतान्
युगान्ते समनुप्राप्ते शक्रप्रतिमगौरवान्

^{३.२९७.३}विप्रकीर्णधनुर्बाणं दृष्ट्वा निहतमर्जुनम्
भीमसेनं यमौ चोभौ निर्विचेष्टान्गतायुषः

^{३.२९७.४}स दीर्घमुष्णं निःश्वस्य शोकबाष्पपरिप्लुतः
बुद्ध्या विचिन्तयामास वीराः केन निपातिताः

^{३.२९७.५}नैषां शस्त्रप्रहारोऽस्ति पदं नेहास्ति कस्यचित्
भूतं महदिदं मन्ये भ्रातरो येन मे हताः
एकाग्रं चिन्तयिष्यामि पीत्वा वेत्स्यामि वा जलम्

^{३.२९७.६}स्यात्तु दुर्योधनेनेदमुपांशुविहितं कृतम्
गान्धारराजरचितं सततं जिह्मबुद्धिना

^{३.२९७.७}यस्य कार्यमकार्यं वा सममेव भवत्युत
कस्तस्य विश्वसेद्वीरो दुर्मतेरकृतात्मनः

^{३.२९७.८}अथ वा पुरुषैर्गूढैः प्रयोगोऽयं दुरात्मनः
भवेदिति महाबाहुर्बहुधा समचिन्तयत्

^{३.२९७.९}तस्यासीन्न विषेणेदमुदकं दूषितं यथा
मुखवर्णाः प्रसन्ना मे भ्रातॄणामित्यचिन्तयत्

^{३.२९७.१०}एकैकशश्चौघबलानिमान्पुरुषसत्तमान्
कोऽन्यः प्रतिसमासेत कालान्तकयमादृते

^{३.२९७.११}एतेनाध्यवसायेन तत्तोयमवगाढवान्
गाहमानश्च तत्तोयमन्तरिक्षात्स शुश्रुवे

^{३.२९७.१२}यक्ष उवाच

^{३.२९७.१३}अहं बकः शैवलमत्स्यभक्षो; मया नीताः प्रेतवशं तवानुजाः
त्वं पञ्चमो भविता राजपुत्र; न चेत्प्रश्नान्पृच्छतो व्याकरोषि

^{३.२९७.१४}मा तात साहसं कार्षीर्मम पूर्वपरिग्रहः
प्रश्नानुक्त्वा तु कौन्तेय ततः पिब हरस्व च

^{३.२९७.१५}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.१६}रुद्राणां वा वसूनां वा मरुतां वा प्रधानभाक्
पृच्छामि को भवान्देवो नैतच्छकुनिना कृतम्

^{३.२९७.१७}हिमवान्पारियात्रश्च विन्ध्यो मलय एव च
चत्वारः पर्वताः केन पातिता भुवि तेजसा

^{३.२९७.१८}अतीव ते महत्कर्म कृतं बलवतां वर
यन्न देवा न गन्धर्वा नासुरा न च राक्षसाः
विषहेरन्महायुद्धे कृतं ते तन्महाद्भुतम्

^{३.२९७.१९}न ते जानामि यत्कार्यं नाभिजानामि काङ्क्षितम्
कौतूहलं महज्जातं साध्वसं चागतं मम

^{३.२९७.२०}येनास्म्युद्विग्नहृदयः समुत्पन्नशिरोज्वरः
पृच्छामि भगवंस्तस्मात्को भवानिह तिष्ठति

^{३.२९७.२१}यक्ष उवाच

^{३.२९७.२२}यक्षोऽहमस्मि भद्रं ते नास्मि पक्षी जलेचरः
मयैते निहताः सर्वे भ्रातरस्ते महौजसः

^{३.२९७.२३}वैशंपायन उवाच

^{३.२९७.२४}ततस्तामशिवां श्रुत्वा वाचं स परुषाक्षराम्
यक्षस्य ब्रुवतो राजन्नुपक्रम्य तदा स्थितः

^{३.२९७.२५}विरूपाक्षं महाकायं यक्षं तालसमुच्छ्रयम्
ज्वलनार्कप्रतीकाशमधृष्यं पर्वतोपमम्

^{३.२९७.२६}सेतुमाश्रित्य तिष्ठन्तं ददर्श भरतर्षभः
मेघगम्भीरया वाचा तर्जयन्तं महाबलम्

^{३.२९७.२७}यक्ष उवाच

^{३.२९७.२८}इमे ते भ्रातरो राजन्वार्यमाणा मयासकृत्
बलात्तोयं जिहीर्षन्तस्ततो वै सूदिता मया

^{३.२९७.२९}न पेयमुदकं राजन्प्राणानिह परीप्सता
पार्थ मा साहसं कार्षीर्मम पूर्वपरिग्रहः
प्रश्नानुक्त्वा तु कौन्तेय ततः पिब हरस्व च

^{३.२९७.३०}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.३१}नैवाहं कामये यक्ष तव पूर्वपरिग्रहम्
कामं नैतत्प्रशंसन्ति सन्तो हि पुरुषाः सदा

^{३.२९७.३२}यदात्मना स्वमात्मानं प्रशंसेत्पुरुषः प्रभो
यथाप्रज्ञं तु ते प्रश्नान्प्रतिवक्ष्यामि पृच्छ माम्

^{३.२९७.३३}यक्ष उवाच

^{३.२९७.३४}किं स्विदादित्यमुन्नयति के च तस्याभितश्चराः
कश्चैनमस्तं नयति कस्मिंश्च प्रतितिष्ठति

^{३.२९७.३५}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.३६}ब्रह्मादित्यमुन्नयति देवास्तस्याभितश्चराः
धर्मश्चास्तं नयति च सत्ये च प्रतितिष्ठति

^{३.२९७.३७}यक्ष उवाच

^{३.२९७.३८}केन स्विच्छ्रोत्रियो भवति केन स्विद्विन्दते महत्
केन द्वितीयवान्भवति राजन्केन च बुद्धिमान्

^{३.२९७.३९}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.४०}श्रुतेन श्रोत्रियो भवति तपसा विन्दते महत्
धृत्या द्वितीयवान्भवति बुद्धिमान्वृद्धसेवया

^{३.२९७.४१}यक्ष उवाच

^{३.२९७.४२}किं ब्राह्मणानां देवत्वं कश्च धर्मः सतामिव
कश्चैषां मानुषो भावः किमेषामसतामिव

^{३.२९७.४३}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.४४}स्वाध्याय एषां देवत्वं तप एषां सतामिव
मरणं मानुषो भावः परिवादोऽसतामिव

^{३.२९७.४५}यक्ष उवाच

^{३.२९७.४६}किं क्षत्रियाणां देवत्वं कश्च धर्मः सतामिव
कश्चैषां मानुषो भावः किमेषामसतामिव

^{३.२९७.४७}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.४८}इष्वस्त्रमेषां देवत्वं यज्ञ एषां सतामिव
भयं वै मानुषो भावः परित्यागोऽसतामिव

^{३.२९७.४९}यक्ष उवाच

^{३.२९७.५०}किमेकं यज्ञियं साम किमेकं यज्ञियं यजुः
का चैका वृश्चते यज्ञं कां यज्ञो नातिवर्तते

^{३.२९७.५१}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.५२}प्राणो वै यज्ञियं साम मनो वै यज्ञियं यजुः
वागेका वृश्चते यज्ञं तां यज्ञो नातिवर्तते

^{३.२९७.५३}यक्ष उवाच

^{३.२९७.५४}किं स्विदापततां श्रेष्ठं किं स्विन्निपततां वरम्
किं स्वित्प्रतिष्ठमानानां किं स्वित्प्रवदतां वरम्

^{३.२९७.५५}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.५६}वर्षमापततां श्रेष्ठं बीजं निपततां वरम्
गावः प्रतिष्ठमानानां पुत्रः प्रवदतां वरः

^{३.२९७.५७}यक्ष उवाच

^{३.२९७.५८}इन्द्रियार्थाननुभवन्बुद्धिमाँल्लोकपूजितः
संमतः सर्वभूतानामुच्छ्वसन्को न जीवति

^{३.२९७.५९}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.६०}देवतातिथिभृत्यानां पितॄणामात्मनश्च यः
न निर्वपति पञ्चानामुच्छ्वसन्न स जीवति

^{३.२९७.६१}यक्ष उवाच

^{३.२९७.६२}किं स्विद्गुरुतरं भूमेः किं स्विदुच्चतरं च खात्
किं स्विच्छीघ्रतरं वायोः किं स्विद्बहुतरं नृणाम्

^{३.२९७.६३}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.६४}माता गुरुतरा भूमेः पिता उच्चतरश्च खात्
मनः शीघ्रतरं वायोश्चिन्ता बहुतरी नृणाम्

^{३.२९७.६५}यक्ष उवाच

^{३.२९७.६६}किं स्वित्सुप्तं न निमिषति किं स्विज्जातं न चोपति
कस्य स्विद्धृदयं नास्ति किं स्विद्वेगेन वर्धते

^{३.२९७.६७}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.६८}मत्स्यः सुप्तो न निमिषत्यण्डं जातं न चोपति
अश्मनो हृदयं नास्ति नदी वेगेन वर्धते

^{३.२९७.६९}यक्ष उवाच

^{३.२९७.७०}किं स्वित्प्रवसतो मित्रं किं स्विन्मित्रं गृहे सतः
आतुरस्य च किं मित्रं किं स्विन्मित्रं मरिष्यतः

^{३.२९७.७१}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.७२}सार्थः प्रवसतो मित्रं भार्या मित्रं गृहे सतः
आतुरस्य भिषङ्मित्रं दानं मित्रं मरिष्यतः

^{३.२९७.७३}यक्ष उवाच

^{३.२९७.७४}किं स्विदेको विचरति जातः को जायते पुनः
किं स्विद्धिमस्य भैषज्यं किं स्विदावपनं महत्

^{३.२९७.७५}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.७६}सूर्य एको विचरति चन्द्रमा जायते पुनः
अग्निर्हिमस्य भैषज्यं भूमिरावपनं महत्

^{३.२९७.७७}यक्ष उवाच

^{३.२९७.७८}किं स्विदेकपदं धर्म्यं किं स्विदेकपदं यशः
किं स्विदेकपदं स्वर्ग्यं किं स्विदेकपदं सुखम्

^{३.२९७.७९}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.८०}दाक्ष्यमेकपदं धर्म्यं दानमेकपदं यशः
सत्यमेकपदं स्वर्ग्यं शीलमेकपदं सुखम्

^{३.२९७.८१}यक्ष उवाच

^{३.२९७.८२}किं स्विदात्मा मनुष्यस्य किं स्विद्दैवकृतः सखा
उपजीवनं किं स्विदस्य किं स्विदस्य परायणम्

^{३.२९७.८३}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.८४}पुत्र आत्मा मनुष्यस्य भार्या दैवकृतः सखा
उपजीवनं च पर्जन्यो दानमस्य परायणम्

^{३.२९७.८५}यक्ष उवाच

^{३.२९७.८६}धन्यानामुत्तमं किं स्विद्धनानां किं स्विदुत्तमम्
लाभानामुत्तमं किं स्वित्किं सुखानां तथोत्तमम्

^{३.२९७.८७}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.८८}धन्यानामुत्तमं दाक्ष्यं धनानामुत्तमं श्रुतम्
लाभानां श्रेष्ठमारोग्यं सुखानां तुष्टिरुत्तमा

^{३.२९७.८९}यक्ष उवाच

^{३.२९७.९०}कश्च धर्मः परो लोके कश्च धर्मः सदाफलः
किं नियम्य न शोचन्ति कैश्च संधिर्न जीर्यते

^{३.२९७.९१}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.९२}आनृशंस्यं परो धर्मस्त्रयीधर्मः सदाफलः
मनो यम्य न शोचन्ति सद्भिः संधिर्न जीर्यते

^{३.२९७.९३}यक्ष उवाच

^{३.२९७.९४}किं नु हित्वा प्रियो भवति किं नु हित्वा न शोचति
किं नु हित्वार्थवान्भवति किं नु हित्वा सुखी भवेत्

^{३.२९७.९५}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.९६}मानं हित्वा प्रियो भवति क्रोधं हित्वा न शोचति
कामं हित्वार्थवान्भवति लोभं हित्वा सुखी भवेत्

^{३.२९७.९७}यक्ष उवाच

^{३.२९७.९८}मृतः कथं स्यात्पुरुषः कथं राष्ट्रं मृतं भवेत्
श्राद्धं मृतं कथं च स्यात्कथं यज्ञो मृतो भवेत्

^{३.२९७.९९}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.१००}मृतो दरिद्रः पुरुषो मृतं राष्ट्रमराजकम्
मृतमश्रोत्रियं श्राद्धं मृतो यज्ञस्त्वदक्षिणः

^{३.२९७.१०१}यक्ष उवाच

^{३.२९७.१०२}का दिक्किमुदकं प्रोक्तं किमन्नं पार्थ किं विषम्
श्राद्धस्य कालमाख्याहि ततः पिब हरस्व च

^{३.२९७.१०३}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.१०४}सन्तो दिग्जलमाकाशं गौरन्नं प्रार्थना विषम्
श्राद्धस्य ब्राह्मणः कालः कथं वा यक्ष मन्यसे

^{३.२९७.१०५}यक्ष उवाच

^{३.२९७.१०६}व्याख्याता मे त्वया प्रश्ना याथातथ्यं परंतप
पुरुषं त्विदानीमाख्याहि यश्च सर्वधनी नरः

^{३.२९७.१०७}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.१०८}दिवं स्पृशति भूमिं च शब्दः पुण्यस्य कर्मणः
यावत्स शब्दो भवति तावत्पुरुष उच्यते

^{३.२९७.१०९}तुल्ये प्रियाप्रिये यस्य सुखदुःखे तथैव च
अतीतानागते चोभे स वै सर्वधनी नरः

^{३.२९७.११०}यक्ष उवाच

^{३.२९७.१११}व्याख्यातः पुरुषो राजन्यश्च सर्वधनी नरः
तस्मात्तवैको भ्रातॄणां यमिच्छसि स जीवतु

^{३.२९७.११२}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.११३}श्यामो य एष रक्ताक्षो बृहच्छाल इवोद्गतः
व्यूढोरस्को महाबाहुर्नकुलो यक्ष जीवतु

^{३.२९७.११४}यक्ष उवाच

^{३.२९७.११५}प्रियस्ते भीमसेनोऽयमर्जुनो वः परायणम्
स कस्मान्नकुलं राजन्सापत्नं जीवमिच्छसि

^{३.२९७.११६}यस्य नागसहस्रेण दशसंख्येन वै बलम्
तुल्यं तं भीममुत्सृज्य नकुलं जीवमिच्छसि

^{३.२९७.११७}तथैनं मनुजाः प्राहुर्भीमसेनं प्रियं तव
अथ केनानुभावेन सापत्नं जीवमिच्छसि

^{३.२९७.११८}यस्य बाहुबलं सर्वे पाण्डवाः समुपाश्रिताः
अर्जुनं तमपाहाय नकुलं जीवमिच्छसि

^{३.२९७.११९}युधिष्ठिर उवाच

^{३.२९७.१२०}आनृशंस्यं परो धर्मः परमार्थाच्च मे मतम्
आनृशंस्यं चिकीर्षामि नकुलो यक्ष जीवतु

^{३.२९७.१२१}धर्मशीलः सदा राजा इति मां मानवा विदुः
स्वधर्मान्न चलिष्यामि नकुलो यक्ष जीवतु

^{३.२९७.१२२}यथा कुन्ती तथा माद्री विशेषो नास्ति मे तयोः
मातृभ्यां सममिच्छामि नकुलो यक्ष जीवतु

^{३.२९७.१२३}यक्ष उवाच

^{३.२९७.१२४}यस्य तेऽर्थाच्च कामाच्च आनृशंस्यं परं मतम्
तस्मात्ते भ्रातरः सर्वे जीवन्तु भरतर्षभ