^{४.३२.१}वैशंपायन उवाच

^{४.३२.२}तमसाभिप्लुते लोके रजसा चैव भारत
व्यतिष्ठन्वै मुहूर्तं तु व्यूढानीकाः प्रहारिणः

^{४.३२.३}ततोऽन्धकारं प्रणुदन्नुदतिष्ठत चन्द्रमाः
कुर्वाणो विमलां रात्रिं नन्दयन्क्षत्रियान्युधि

^{४.३२.४}ततः प्रकाशमासाद्य पुनर्युद्धमवर्तत
घोररूपं ततस्ते स्म नावेक्षन्त परस्परम्

^{४.३२.५}ततः सुशर्मा त्रैगर्तः सह भ्रात्रा यवीयसा
अभ्यद्रवन्मत्स्यराजं रथव्रातेन सर्वशः

^{४.३२.६}ततो रथाभ्यां प्रस्कन्द्य भ्रातरौ क्षत्रियर्षभौ
गदापाणी सुसंरब्धौ समभ्यद्रवतां हयान्

^{४.३२.७}तथैव तेषां तु बलानि तानि; क्रुद्धान्यथान्योन्यमभिद्रवन्ति
गदासिखड्गैश्च परश्वधैश्च; प्रासैश्च तीक्ष्णाग्रसुपीतधारैः

^{४.३२.८}बलं तु मत्स्यस्य बलेन राजा; सर्वं त्रिगर्ताधिपतिः सुशर्मा
प्रमथ्य जित्वा च प्रसह्य मत्स्यं; विराटमोजस्विनमभ्यधावत्

^{४.३२.९}तौ निहत्य पृथग्धुर्यावुभौ च पार्ष्णिसारथी
विरथं मत्स्यराजानं जीवग्राहमगृह्णताम्

^{४.३२.१०}तमुन्मथ्य सुशर्मा तु रुदतीं वधुकामिव
स्यन्दनं स्वं समारोप्य प्रययौ शीघ्रवाहनः

^{४.३२.११}तस्मिन्गृहीते विरथे विराटे बलवत्तरे
प्राद्रवन्त भयान्मत्स्यास्त्रिगर्तैरर्दिता भृशम्

^{४.३२.१२}तेषु संत्रास्यमानेषु कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
अभ्यभाषन्महाबाहुं भीमसेनमरिंदमम्

^{४.३२.१३}मत्स्यराजः परामृष्टस्त्रिगर्तेन सुशर्मणा
तं मोक्षय महाबाहो न गच्छेद्द्विषतां वशम्

^{४.३२.१४}उषिताः स्मः सुखं सर्वे सर्वकामैः सुपूजिताः
भीमसेन त्वया कार्या तस्य वासस्य निष्कृतिः

^{४.३२.१५}भीमसेन उवाच

^{४.३२.१६}अहमेनं परित्रास्ये शासनात्तव पार्थिव
पश्य मे सुमहत्कर्म युध्यतः सह शत्रुभिः

^{४.३२.१७}स्वबाहुबलमाश्रित्य तिष्ठ त्वं भ्रातृभिः सह
एकान्तमाश्रितो राजन्पश्य मेऽद्य पराक्रमम्

^{४.३२.१८}सुस्कन्धोऽयं महावृक्षो गदारूप इव स्थितः
एनमेव समारुज्य द्रावयिष्यामि शात्रवान्

^{४.३२.१९}वैशंपायन उवाच

^{४.३२.२०}तं मत्तमिव मातङ्गं वीक्षमाणं वनस्पतिम्
अब्रवीद्भ्रातरं वीरं धर्मराजो युधिष्ठिरः

^{४.३२.२१}मा भीम साहसं कार्षीस्तिष्ठत्वेष वनस्पतिः
मा त्वा वृक्षेण कर्माणि कुर्वाणमतिमानुषम्
जनाः समवबुध्येरन्भीमोऽयमिति भारत

^{४.३२.२२}अन्यदेवायुधं किंचित्प्रतिपद्यस्व मानुषम्
चापं वा यदि वा शक्तिं निस्त्रिंशं वा परश्वधम्

^{४.३२.२३}यदेव मानुषं भीम भवेदन्यैरलक्षितम्
तदेवायुधमादाय मोक्षयाशु महीपतिम्

^{४.३२.२४}यमौ च चक्ररक्षौ ते भवितारौ महाबलौ
व्यूहतः समरे तात मत्स्यराजं परीप्सतः

^{४.३२.२५}ततः समस्तास्ते सर्वे तुरगानभ्यचोदयन्
दिव्यमस्त्रं विकुर्वाणास्त्रिगर्तान्प्रत्यमर्षणाः

^{४.३२.२६}तान्निवृत्तरथान्दृष्ट्वा पाण्डवान्सा महाचमूः
वैराटी परमक्रुद्धा युयुधे परमाद्भुतम्

^{४.३२.२७}सहस्रं न्यवधीत्तत्र कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
भीमः सप्तशतान्योधान्परलोकमदर्शयत्
नकुलश्चापि सप्तैव शतानि प्राहिणोच्छरैः

^{४.३२.२८}शतानि त्रीणि शूराणां सहदेवः प्रतापवान्
युधिष्ठिरसमादिष्टो निजघ्ने पुरुषर्षभः
भित्त्वा तां महतीं सेनां त्रिगर्तानां नरर्षभ

^{४.३२.२९}ततो युधिष्ठिरो राजा त्वरमाणो महारथः
अभिद्रुत्य सुशर्माणं शरैरभ्यतुदद्भृशम्

^{४.३२.३०}सुशर्मापि सुसंक्रुद्धस्त्वरमाणो युधिष्ठिरम्
अविध्यन्नवभिर्बाणैश्चतुर्भिश्चतुरो हयान्

^{४.३२.३१}ततो राजन्नाशुकारी कुन्तीपुत्रो वृकोदरः
समासाद्य सुशर्माणमश्वानस्य व्यपोथयत्

^{४.३२.३२}पृष्ठगोपौ च तस्याथ हत्वा परमसायकैः
अथास्य सारथिं क्रुद्धो रथोपस्थादपाहरत्

^{४.३२.३३}चक्ररक्षश्च शूरश्च शोणाश्वो नाम विश्रुतः
स भयाद्द्वैरथं दृष्ट्वा त्रैगर्तं प्राजहत्तदा

^{४.३२.३४}ततो विराटः प्रस्कन्द्य रथादथ सुशर्मणः
गदामस्य परामृश्य तमेवाजघ्निवान्बली
स चचार गदापाणिर्वृद्धोऽपि तरुणो यथा

^{४.३२.३५}भीमस्तु भीमसंकाशो रथात्प्रस्कन्द्य कुण्डली
त्रिगर्तराजमादत्त सिंहः क्षुद्रमृगं यथा

^{४.३२.३६}तस्मिन्गृहीते विरथे त्रिगर्तानां महारथे
अभज्यत बलं सर्वं त्रैगर्तं तद्भयातुरम्

^{४.३२.३७}निवर्त्य गास्ततः सर्वाः पाण्डुपुत्रा महाबलाः
अवजित्य सुशर्माणं धनं चादाय सर्वशः

^{४.३२.३८}स्वबाहुबलसंपन्ना ह्रीनिषेधा यतव्रताः
संग्रामशिरसो मध्ये तां रात्रिं सुखिनोऽवसन्

^{४.३२.३९}ततो विराटः कौन्तेयानतिमानुषविक्रमान्
अर्चयामास वित्तेन मानेन च महारथान्

^{४.३२.४०}विराट उवाच

^{४.३२.४१}यथैव मम रत्नानि युष्माकं तानि वै तथा
कार्यं कुरुत तैः सर्वे यथाकामं यथासुखम्

^{४.३२.४२}ददान्यलंकृताः कन्या वसूनि विविधानि च
मनसश्चाप्यभिप्रेतं यद्वः शत्रुनिबर्हणाः

^{४.३२.४३}युष्माकं विक्रमादद्य मुक्तोऽहं स्वस्तिमानिह
तस्माद्भवन्तो मत्स्यानामीश्वराः सर्व एव हि

^{४.३२.४४}वैशंपायन उवाच

^{४.३२.४५}तथाभिवादिनं मत्स्यं कौरवेयाः पृथक्पृथक्
ऊचुः प्राञ्जलयः सर्वे युधिष्ठिरपुरोगमाः

^{४.३२.४६}प्रतिनन्दाम ते वाक्यं सर्वं चैव विशां पते
एतेनैव प्रतीताः स्मो यत्त्वं मुक्तोऽद्य शत्रुभिः

^{४.३२.४७}अथाब्रवीत्प्रीतमना मत्स्यराजो युधिष्ठिरम्
पुनरेव महाबाहुर्विराटो राजसत्तमः
एहि त्वामभिषेक्ष्यामि मत्स्यराजोऽस्तु नो भवान्

^{४.३२.४८}मनसश्चाप्यभिप्रेतं यत्ते शत्रुनिबर्हण
तत्तेऽहं संप्रदास्यामि सर्वमर्हति नो भवान्

^{४.३२.४९}रत्नानि गाः सुवर्णं च मणिमुक्तमथापि वा
वैयाघ्रपद्य विप्रेन्द्र सर्वथैव नमोऽस्तु ते

^{४.३२.५०}त्वत्कृते ह्यद्य पश्यामि राज्यमात्मानमेव च
यतश्च जातः संरम्भः स च शत्रुर्वशं गतः

^{४.३२.५१}ततो युधिष्ठिरो मत्स्यं पुनरेवाभ्यभाषत
प्रतिनन्दामि ते वाक्यं मनोज्ञं मत्स्य भाषसे

^{४.३२.५२}आनृशंस्यपरो नित्यं सुसुखः सततं भव
गच्छन्तु दूतास्त्वरितं नगरं तव पार्थिव
सुहृदां प्रियमाख्यातुं घोषयन्तु च ते जयम्

^{४.३२.५३}ततस्तद्वचनान्मत्स्यो दूतान्राजा समादिशत्
आचक्षध्वं पुरं गत्वा संग्रामे विजयं मम

^{४.३२.५४}कुमाराः समलंकृत्य पर्यागच्छन्तु मे पुरात्
वादित्राणि च सर्वाणि गणिकाश्च स्वलंकृताः

^{४.३२.५५}ते गत्वा केवलां रात्रिमथ सूर्योदयं प्रति
विराटस्य पुराभ्याशे दूता जयमघोषयन्