^{५.३३.१}वैशंपायन उवाच

^{५.३३.२}द्वाःस्थं प्राह महाप्राज्ञो धृतराष्ट्रो महीपतिः
विदुरं द्रष्टुमिच्छामि तमिहानय माचिरम्

^{५.३३.३}प्रहितो धृतराष्ट्रेण दूतः क्षत्तारमब्रवीत्
ईश्वरस्त्वां महाराजो महाप्राज्ञ दिदृक्षति

^{५.३३.४}एवमुक्तस्तु विदुरः प्राप्य राजनिवेशनम्
अब्रवीद्धृतराष्ट्राय द्वाःस्थ मां प्रतिवेदय

^{५.३३.५}द्वाःस्थ उवाच

^{५.३३.६}विदुरोऽयमनुप्राप्तो राजेन्द्र तव शासनात्
द्रष्टुमिच्छति ते पादौ किं करोतु प्रशाधि माम्

^{५.३३.७}धृतराष्ट्र उवाच

^{५.३३.८}प्रवेशय महाप्राज्ञं विदुरं दीर्घदर्शिनम्
अहं हि विदुरस्यास्य नाकाल्यो जातु दर्शने

^{५.३३.९}द्वाःस्थ उवाच

^{५.३३.१०}प्रविशान्तःपुरं क्षत्तर्महाराजस्य धीमतः
न हि ते दर्शनेऽकाल्यो जातु राजा ब्रवीति माम्

^{५.३३.११}वैशंपायन उवाच

^{५.३३.१२}ततः प्रविश्य विदुरो धृतराष्ट्रनिवेशनम्
अब्रवीत्प्राञ्जलिर्वाक्यं चिन्तयानं नराधिपम्

^{५.३३.१३}विदुरोऽहं महाप्राज्ञ संप्राप्तस्तव शासनात्
यदि किंचन कर्तव्यमयमस्मि प्रशाधि माम्

^{५.३३.१४}धृतराष्ट्र उवाच

^{५.३३.१५}संजयो विदुर प्राप्तो गर्हयित्वा च मां गतः
अजातशत्रोः श्वो वाक्यं सभामध्ये स वक्ष्यति

^{५.३३.१६}तस्याद्य कुरुवीरस्य न विज्ञातं वचो मया
तन्मे दहति गात्राणि तदकार्षीत्प्रजागरम्

^{५.३३.१७}जाग्रतो दह्यमानस्य श्रेयो यदिह पश्यसि
तद्ब्रूहि त्वं हि नस्तात धर्मार्थकुशलो ह्यसि

^{५.३३.१८}यतः प्राप्तः संजयः पाण्डवेभ्यो; न मे यथावन्मनसः प्रशान्तिः
सर्वेन्द्रियाण्यप्रकृतिं गतानि; किं वक्ष्यतीत्येव हि मेऽद्य चिन्ता

^{५.३३.१९}विदुर उवाच

^{५.३३.२०}अभियुक्तं बलवता दुर्बलं हीनसाधनम्
हृतस्वं कामिनं चोरमाविशन्ति प्रजागराः

^{५.३३.२१}कच्चिदेतैर्महादोषैर्न स्पृष्टोऽसि नराधिप
कच्चिन्न परवित्तेषु गृध्यन्विपरितप्यसे

^{५.३३.२२}धृतराष्ट्र उवाच

^{५.३३.२३}श्रोतुमिच्छामि ते धर्म्यं परं नैःश्रेयसं वचः
अस्मिन्राजर्षिवंशे हि त्वमेकः प्राज्ञसंमतः

^{५.३३.२४}विदुर उवाच

^{५.३३.२५}निषेवते प्रशस्तानि निन्दितानि न सेवते
अनास्तिकः श्रद्दधान एतत्पण्डितलक्षणम्

^{५.३३.२६}क्रोधो हर्षश्च दर्पश्च ह्रीस्तम्भो मान्यमानिता
यमर्थान्नापकर्षन्ति स वै पण्डित उच्यते

^{५.३३.२७}यस्य कृत्यं न जानन्ति मन्त्रं वा मन्त्रितं परे
कृतमेवास्य जानन्ति स वै पण्डित उच्यते

^{५.३३.२८}यस्य कृत्यं न विघ्नन्ति शीतमुष्णं भयं रतिः
समृद्धिरसमृद्धिर्वा स वै पण्डित उच्यते

^{५.३३.२९}यस्य संसारिणी प्रज्ञा धर्मार्थावनुवर्तते
कामादर्थं वृणीते यः स वै पण्डित उच्यते

^{५.३३.३०}यथाशक्ति चिकीर्षन्ति यथाशक्ति च कुर्वते
न किंचिदवमन्यन्ते पण्डिता भरतर्षभ

^{५.३३.३१}क्षिप्रं विजानाति चिरं शृणोति; विज्ञाय चार्थं भजते न कामात्
नासंपृष्टो व्युपयुङ्क्ते परार्थे; तत्प्रज्ञानं प्रथमं पण्डितस्य

^{५.३३.३२}नाप्राप्यमभिवाञ्छन्ति नष्टं नेच्छन्ति शोचितुम्
आपत्सु च न मुह्यन्ति नराः पण्डितबुद्धयः

^{५.३३.३३}निश्चित्य यः प्रक्रमते नान्तर्वसति कर्मणः
अवन्ध्यकालो वश्यात्मा स वै पण्डित उच्यते

^{५.३३.३४}आर्यकर्मणि रज्यन्ते भूतिकर्माणि कुर्वते
हितं च नाभ्यसूयन्ति पण्डिता भरतर्षभ

^{५.३३.३५}न हृष्यत्यात्मसंमाने नावमानेन तप्यते
गाङ्गो ह्रद इवाक्षोभ्यो यः स पण्डित उच्यते

^{५.३३.३६}तत्त्वज्ञः सर्वभूतानां योगज्ञः सर्वकर्मणाम्
उपायज्ञो मनुष्याणां नरः पण्डित उच्यते

^{५.३३.३७}प्रवृत्तवाक्चित्रकथ ऊहवान्प्रतिभानवान्
आशु ग्रन्थस्य वक्ता च स वै पण्डित उच्यते

^{५.३३.३८}श्रुतं प्रज्ञानुगं यस्य प्रज्ञा चैव श्रुतानुगा
असंभिन्नार्यमर्यादः पण्डिताख्यां लभेत सः

^{५.३३.३९}अश्रुतश्च समुन्नद्धो दरिद्रश्च महामनाः
अर्थांश्चाकर्मणा प्रेप्सुर्मूढ इत्युच्यते बुधैः

^{५.३३.४०}स्वमर्थं यः परित्यज्य परार्थमनुतिष्ठति
मिथ्या चरति मित्रार्थे यश्च मूढः स उच्यते

^{५.३३.४१}अकामान्कामयति यः कामयानान्परिद्विषन्
बलवन्तं च यो द्वेष्टि तमाहुर्मूढचेतसम्

^{५.३३.४२}अमित्रं कुरुते मित्रं मित्रं द्वेष्टि हिनस्ति च
कर्म चारभते दुष्टं तमाहुर्मूढचेतसम्

^{५.३३.४३}संसारयति कृत्यानि सर्वत्र विचिकित्सते
चिरं करोति क्षिप्रार्थे स मूढो भरतर्षभ

^{५.३३.४४}अनाहूतः प्रविशति अपृष्टो बहु भाषते
विश्वसत्यप्रमत्तेषु मूढचेता नराधमः

^{५.३३.४५}परं क्षिपति दोषेण वर्तमानः स्वयं तथा
यश्च क्रुध्यत्यनीशः सन्स च मूढतमो नरः

^{५.३३.४६}आत्मनो बलमज्ञाय धर्मार्थपरिवर्जितम्
अलभ्यमिच्छन्नैष्कर्म्यान्मूढबुद्धिरिहोच्यते

^{५.३३.४७}अशिष्यं शास्ति यो राजन्यश्च शून्यमुपासते
कदर्यं भजते यश्च तमाहुर्मूढचेतसम्

^{५.३३.४८}अर्थं महान्तमासाद्य विद्यामैश्वर्यमेव वा
विचरत्यसमुन्नद्धो यः स पण्डित उच्यते

^{५.३३.४९}एकः संपन्नमश्नाति वस्ते वासश्च शोभनम्
योऽसंविभज्य भृत्येभ्यः को नृशंसतरस्ततः

^{५.३३.५०}एकः पापानि कुरुते फलं भुङ्क्ते महाजनः
भोक्तारो विप्रमुच्यन्ते कर्ता दोषेण लिप्यते

^{५.३३.५१}एकं हन्यान्न वा हन्यादिषुर्मुक्तो धनुष्मता
बुद्धिर्बुद्धिमतोत्सृष्टा हन्याद्राष्ट्रं सराजकम्

^{५.३३.५२}एकया द्वे विनिश्चित्य त्रींश्चतुर्भिर्वशे कुरु
पञ्च जित्वा विदित्वा षट्सप्त हित्वा सुखी भव

^{५.३३.५३}एकं विषरसो हन्ति शस्त्रेणैकश्च वध्यते
सराष्ट्रं सप्रजं हन्ति राजानं मन्त्रविस्रवः

^{५.३३.५४}एकः स्वादु न भुञ्जीत एकश्चार्थान्न चिन्तयेत्
एको न गच्छेदध्वानं नैकः सुप्तेषु जागृयात्

^{५.३३.५५}एकमेवाद्वितीयं तद्यद्राजन्नावबुध्यसे
सत्यं स्वर्गस्य सोपानं पारावारस्य नौरिव

^{५.३३.५६}एकः क्षमावतां दोषो द्वितीयो नोपलभ्यते
यदेनं क्षमया युक्तमशक्तं मन्यते जनः

^{५.३३.५७}एको धर्मः परं श्रेयः क्षमैका शान्तिरुत्तमा
विद्यैका परमा दृष्टिरहिंसैका सुखावहा

^{५.३३.५८}द्वाविमौ ग्रसते भूमिः सर्पो बिलशयानिव
राजानं चाविरोद्धारं ब्राह्मणं चाप्रवासिनम्

^{५.३३.५९}द्वे कर्मणी नरः कुर्वन्नस्मिँल्लोके विरोचते
अब्रुवन्परुषं किंचिदसतो नार्थयंस्तथा

^{५.३३.६०}द्वाविमौ पुरुषव्याघ्र परप्रत्ययकारिणौ
स्त्रियः कामितकामिन्यो लोकः पूजितपूजकः

^{५.३३.६१}द्वाविमौ कण्टकौ तीक्ष्णौ शरीरपरिशोषणौ
यश्चाधनः कामयते यश्च कुप्यत्यनीश्वरः

^{५.३३.६२}द्वाविमौ पुरुषौ राजन्स्वर्गस्योपरि तिष्ठतः
प्रभुश्च क्षमया युक्तो दरिद्रश्च प्रदानवान्

^{५.३३.६३}न्यायागतस्य द्रव्यस्य बोद्धव्यौ द्वावतिक्रमौ
अपात्रे प्रतिपत्तिश्च पात्रे चाप्रतिपादनम्

^{५.३३.६४}त्रयो न्याया मनुष्याणां श्रूयन्ते भरतर्षभ
कनीयान्मध्यमः श्रेष्ठ इति वेदविदो विदुः

^{५.३३.६५}त्रिविधाः पुरुषा राजन्नुत्तमाधममध्यमाः
नियोजयेद्यथावत्तांस्त्रिविधेष्वेव कर्मसु

^{५.३३.६६}त्रय एवाधना राजन्भार्या दासस्तथा सुतः
यत्ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनम्

^{५.३३.६७}चत्वारि राज्ञा तु महाबलेन; वर्ज्यान्याहुः पण्डितस्तानि विद्यात्
अल्पप्रज्ञैः सह मन्त्रं न कुर्या;न्न दीर्घसूत्रैरलसैश्चारणैश्च

^{५.३३.६८}चत्वारि ते तात गृहे वसन्तु; श्रियाभिजुष्टस्य गृहस्थधर्मे
वृद्धो ज्ञातिरवसन्नः कुलीनः; सखा दरिद्रो भगिनी चानपत्या

^{५.३३.६९}चत्वार्याह महाराज सद्यस्कानि बृहस्पतिः
पृच्छते त्रिदशेन्द्राय तानीमानि निबोध मे

^{५.३३.७०}देवतानां च संकल्पमनुभावं च धीमताम्
विनयं कृतविद्यानां विनाशं पापकर्मणाम्

^{५.३३.७१}पञ्चाग्नयो मनुष्येण परिचर्याः प्रयत्नतः
पिता माताग्निरात्मा च गुरुश्च भरतर्षभ

^{५.३३.७२}पञ्चैव पूजयँल्लोके यशः प्राप्नोति केवलम्
देवान्पितॄन्मनुष्यांश्च भिक्षूनतिथिपञ्चमान्

^{५.३३.७३}पञ्च त्वानुगमिष्यन्ति यत्र यत्र गमिष्यसि
मित्राण्यमित्रा मध्यस्था उपजीव्योपजीविनः

^{५.३३.७४}पञ्चेन्द्रियस्य मर्त्यस्य छिद्रं चेदेकमिन्द्रियम्
ततोऽस्य स्रवति प्रज्ञा दृतेः पादादिवोदकम्

^{५.३३.७५}षड्दोषाः पुरुषेणेह हातव्या भूतिमिच्छता
निद्रा तन्द्री भयं क्रोध आलस्यं दीर्घसूत्रता

^{५.३३.७६}षडिमान्पुरुषो जह्याद्भिन्नां नावमिवार्णवे
अप्रवक्तारमाचार्यमनधीयानमृत्विजम्

^{५.३३.७७}अरक्षितारं राजानं भार्यां चाप्रियवादिनीम्
ग्रामकामं च गोपालं वनकामं च नापितम्

^{५.३३.७८}षडेव तु गुणाः पुंसा न हातव्याः कदाचन
सत्यं दानमनालस्यमनसूया क्षमा धृतिः

^{५.३३.७९}षण्णामात्मनि नित्यानामैश्वर्यं योऽधिगच्छति
न स पापैः कुतोऽनर्थैर्युज्यते विजितेन्द्रियः

^{५.३३.८०}षडिमे षट्सु जीवन्ति सप्तमो नोपलभ्यते
चोराः प्रमत्ते जीवन्ति व्याधितेषु चिकित्सकाः

^{५.३३.८१}प्रमदाः कामयानेषु यजमानेषु याजकाः
राजा विवदमानेषु नित्यं मूर्खेषु पण्डिताः

^{५.३३.८२}सप्त दोषाः सदा राज्ञा हातव्या व्यसनोदयाः
प्रायशो यैर्विनश्यन्ति कृतमूलाश्च पार्थिवाः

^{५.३३.८३}स्त्रियोऽक्षा मृगया पानं वाक्पारुष्यं च पञ्चमम्
महच्च दण्डपारुष्यमर्थदूषणमेव च

^{५.३३.८४}अष्टौ पूर्वनिमित्तानि नरस्य विनशिष्यतः
ब्राह्मणान्प्रथमं द्वेष्टि ब्राह्मणैश्च विरुध्यते

^{५.३३.८५}ब्राह्मणस्वानि चादत्ते ब्राह्मणांश्च जिघांसति
रमते निन्दया चैषां प्रशंसां नाभिनन्दति

^{५.३३.८६}नैतान्स्मरति कृत्येषु याचितश्चाभ्यसूयति
एतान्दोषान्नरः प्राज्ञो बुद्ध्या बुद्ध्वा विवर्जयेत्

^{५.३३.८७}अष्टाविमानि हर्षस्य नवनीतानि भारत
वर्तमानानि दृश्यन्ते तान्येव सुसुखान्यपि

^{५.३३.८८}समागमश्च सखिभिर्महांश्चैव धनागमः
पुत्रेण च परिष्वङ्गः संनिपातश्च मैथुने

^{५.३३.८९}समये च प्रियालापः स्वयूथेषु च संनतिः
अभिप्रेतस्य लाभश्च पूजा च जनसंसदि

^{५.३३.९०}नवद्वारमिदं वेश्म त्रिस्थूणं पञ्चसाक्षिकम्
क्षेत्रज्ञाधिष्ठितं विद्वान्यो वेद स परः कविः

^{५.३३.९१}दश धर्मं न जानन्ति धृतराष्ट्र निबोध तान्
मत्तः प्रमत्त उन्मत्तः श्रान्तः क्रुद्धो बुभुक्षितः

^{५.३३.९२}त्वरमाणश्च भीरुश्च लुब्धः कामी च ते दश
तस्मादेतेषु भावेषु न प्रसज्जेत पण्डितः

^{५.३३.९३}अत्रैवोदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्
पुत्रार्थमसुरेन्द्रेण गीतं चैव सुधन्वना

^{५.३३.९४}यः काममन्यू प्रजहाति राजा; पात्रे प्रतिष्ठापयते धनं च
विशेषविच्छ्रुतवान्क्षिप्रकारी; तं सर्वलोकः कुरुते प्रमाणम्

^{५.३३.९५}जानाति विश्वासयितुं मनुष्या;न्विज्ञातदोषेषु दधाति दण्डम्
जानाति मात्रां च तथा क्षमां च; तं तादृशं श्रीर्जुषते समग्रा

^{५.३३.९६}सुदुर्बलं नावजानाति कंचि;द्युक्तो रिपुं सेवते बुद्धिपूर्वम्
न विग्रहं रोचयते बलस्थैः; काले च यो विक्रमते स धीरः

^{५.३३.९७}प्राप्यापदं न व्यथते कदाचि;दुद्योगमन्विच्छति चाप्रमत्तः
दुःखं च काले सहते जितात्मा; धुरंधरस्तस्य जिताः सपत्नाः

^{५.३३.९८}अनर्थकं विप्रवासं गृहेभ्यः; पापैः संधिं परदाराभिमर्शम्
दम्भं स्तैन्यं पैशुनं मद्यपानं; न सेवते यः स सुखी सदैव

^{५.३३.९९}न संरम्भेणारभतेऽर्थवर्ग;माकारितः शंसति तथ्यमेव
न मात्रार्थे रोचयते विवादं; नापूजितः कुप्यति चाप्यमूढः

^{५.३३.१००}न योऽभ्यसूयत्यनुकम्पते च; न दुर्बलः प्रातिभाव्यं करोति
नात्याह किंचित्क्षमते विवादं; सर्वत्र तादृग्लभते प्रशंसाम्

^{५.३३.१०१}यो नोद्धतं कुरुते जातु वेषं; न पौरुषेणापि विकत्थतेऽन्यान्
न मूर्च्छितः कटुकान्याह किंचि;त्प्रियं सदा तं कुरुते जनोऽपि

^{५.३३.१०२}न वैरमुद्दीपयति प्रशान्तं; न दर्पमारोहति नास्तमेति
न दुर्गतोऽस्मीति करोति मन्युं; तमार्यशीलं परमाहुरग्र्यम्

^{५.३३.१०३}न स्वे सुखे वै कुरुते प्रहर्षं; नान्यस्य दुःखे भवति प्रतीतः
दत्त्वा न पश्चात्कुरुतेऽनुतापं; न कत्थते सत्पुरुषार्यशीलः

^{५.३३.१०४}देशाचारान्समयाञ्जातिधर्मा;न्बुभूषते यस्तु परावरज्ञः
स तत्र तत्राधिगतः सदैव; महाजनस्याधिपत्यं करोति

^{५.३३.१०५}दम्भं मोहं मत्सरं पापकृत्यं; राजद्विष्टं पैशुनं पूगवैरम्
मत्तोन्मत्तैर्दुर्जनैश्चापि वादं; यः प्रज्ञावान्वर्जयेत्स प्रधानः

^{५.३३.१०६}दमं शौचं दैवतं मङ्गलानि; प्रायश्चित्तं विविधाँल्लोकवादान्
एतानि यः कुरुते नैत्यकानि; तस्योत्थानं देवता राधयन्ति

^{५.३३.१०७}समैर्विवाहं कुरुते न हीनैः; समैः सख्यं व्यवहारं कथाश्च
गुणैर्विशिष्टांश्च पुरोदधाति; विपश्चितस्तस्य नयाः सुनीताः

^{५.३३.१०८}मितं भुङ्क्ते संविभज्याश्रितेभ्यो; मितं स्वपित्यमितं कर्म कृत्वा
ददात्यमित्रेष्वपि याचितः सं;स्तमात्मवन्तं प्रजहत्यनर्थाः

^{५.३३.१०९}चिकीर्षितं विप्रकृतं च यस्य; नान्ये जनाः कर्म जानन्ति किंचित्
मन्त्रे गुप्ते सम्यगनुष्ठिते च; स्वल्पो नास्य व्यथते कश्चिदर्थः

^{५.३३.११०}यः सर्वभूतप्रशमे निविष्टः; सत्यो मृदुर्दानकृच्छुद्धभावः
अतीव संज्ञायते ज्ञातिमध्ये; महामणिर्जात्य इव प्रसन्नः

^{५.३३.१११}य आत्मनापत्रपते भृशं नरः; स सर्वलोकस्य गुरुर्भवत्युत
अनन्ततेजाः सुमनाः समाहितः; स्वतेजसा सूर्य इवावभासते

^{५.३३.११२}वने जाताः शापदग्धस्य राज्ञः; पाण्डोः पुत्राः पञ्च पञ्चेन्द्रकल्पाः
त्वयैव बाला वर्धिताः शिक्षिताश्च; तवादेशं पालयन्त्याम्बिकेय

^{५.३३.११३}प्रदायैषामुचितं तात राज्यं; सुखी पुत्रैः सहितो मोदमानः
न देवानां नापि च मानुषाणां; भविष्यसि त्वं तर्कणीयो नरेन्द्र