^{५.७०.१}वैशंपायन उवाच

^{५.७०.२}संजये प्रतियाते तु धर्मराजो युधिष्ठिरः
अभ्यभाषत दाशार्हमृषभं सर्वसात्वताम्

^{५.७०.३}अयं स कालः संप्राप्तो मित्राणां मे जनार्दन
न च त्वदन्यं पश्यामि यो न आपत्सु तारयेत्

^{५.७०.४}त्वां हि माधव संश्रित्य निर्भया मोहदर्पितम्
धार्तराष्ट्रं सहामात्यं स्वमंशमनुयुञ्ज्महे

^{५.७०.५}यथा हि सर्वास्वापत्सु पासि वृष्णीनरिंदम
तथा ते पाण्डवा रक्ष्याः पाह्यस्मान्महतो भयात्

^{५.७०.६}भगवानुवाच

^{५.७०.७}अयमस्मि महाबाहो ब्रूहि यत्ते विवक्षितम्
करिष्यामि हि तत्सर्वं यत्त्वं वक्ष्यसि भारत

^{५.७०.८}युधिष्ठिर उवाच

^{५.७०.९}श्रुतं ते धृतराष्ट्रस्य सपुत्रस्य चिकीर्षितम्
एतद्धि सकलं कृष्ण संजयो मां यदब्रवीत्

^{५.७०.१०}तन्मतं धृतराष्ट्रस्य सोऽस्यात्मा विवृतान्तरः
यथोक्तं दूत आचष्टे वध्यः स्यादन्यथा ब्रुवन्

^{५.७०.११}अप्रदानेन राज्यस्य शान्तिमस्मासु मार्गति
लुब्धः पापेन मनसा चरन्नसममात्मनः

^{५.७०.१२}यत्तद्द्वादश वर्षाणि वने निर्व्युषिता वयम्
छद्मना शरदं चैकां धृतराष्ट्रस्य शासनात्

^{५.७०.१३}स्थाता नः समये तस्मिन्धृतराष्ट्र इति प्रभो
नाहास्म समयं कृष्ण तद्धि नो ब्राह्मणा विदुः

^{५.७०.१४}वृद्धो राजा धृतराष्ट्रः स्वधर्मं नानुपश्यति
पश्यन्वा पुत्रगृद्धित्वान्मन्दस्यान्वेति शासनम्

^{५.७०.१५}सुयोधनमते तिष्ठन्राजास्मासु जनार्दन
मिथ्या चरति लुब्धः संश्चरन्प्रियमिवात्मनः

^{५.७०.१६}इतो दुःखतरं किं नु यत्राहं मातरं ततः
संविधातुं न शक्नोमि मित्राणां वा जनार्दन

^{५.७०.१७}काशिभिश्चेदिपाञ्चालैर्मत्स्यैश्च मधुसूदन
भवता चैव नाथेन पञ्च ग्रामा वृता मया

^{५.७०.१८}कुशस्थलं वृकस्थलमासन्दी वारणावतम्
अवसानं च गोविन्द किंचिदेवात्र पञ्चमम्

^{५.७०.१९}पञ्च नस्तात दीयन्तां ग्रामा वा नगराणि वा
वसेम सहिता येषु मा च नो भरता नशन्

^{५.७०.२०}न च तानपि दुष्टात्मा धार्तराष्ट्रोऽनुमन्यते
स्वाम्यमात्मनि मत्वासावतो दुःखतरं नु किम्

^{५.७०.२१}कुले जातस्य वृद्धस्य परवित्तेषु गृध्यतः
लोभः प्रज्ञानमाहन्ति प्रज्ञा हन्ति हता ह्रियम्

^{५.७०.२२}ह्रीर्हता बाधते धर्मं धर्मो हन्ति हतः श्रियम्
श्रीर्हता पुरुषं हन्ति पुरुषस्यास्वता वधः

^{५.७०.२३}अस्वतो हि निवर्तन्ते ज्ञातयः सुहृदर्त्विजः
अपुष्पादफलाद्वृक्षाद्यथा तात पतत्रिणः

^{५.७०.२४}एतच्च मरणं तात यदस्मात्पतितादिव
ज्ञातयो विनिवर्तन्ते प्रेतसत्त्वादिवासवः

^{५.७०.२५}नातः पापीयसीं कांचिदवस्थां शम्बरोऽब्रवीत्
यत्र नैवाद्य न प्रातर्भोजनं प्रतिदृश्यते

^{५.७०.२६}धनमाहुः परं धर्मं धने सर्वं प्रतिष्ठितम्
जीवन्ति धनिनो लोके मृता ये त्वधना नराः

^{५.७०.२७}ये धनादपकर्षन्ति नरं स्वबलमाश्रिताः
ते धर्ममर्थं कामं च प्रमथ्नन्ति नरं च तम्

^{५.७०.२८}एतामवस्थां प्राप्यैके मरणं वव्रिरे जनाः
ग्रामायैके वनायैके नाशायैके प्रवव्रजुः

^{५.७०.२९}उन्मादमेके पुष्यन्ति यान्त्यन्ये द्विषतां वशम्
दास्यमेके निगच्छन्ति परेषामर्थहेतुना

^{५.७०.३०}आपदेवास्य मरणात्पुरुषस्य गरीयसी
श्रियो विनाशस्तद्ध्यस्य निमित्तं धर्मकामयोः

^{५.७०.३१}यदस्य धर्म्यं मरणं शाश्वतं लोकवर्त्म तत्
समन्तात्सर्वभूतानां न तदत्येति कश्चन

^{५.७०.३२}न तथा बाध्यते कृष्ण प्रकृत्या निर्धनो जनः
यथा भद्रां श्रियं प्राप्य तया हीनः सुखैधितः

^{५.७०.३३}स तदात्मापराधेन संप्राप्तो व्यसनं महत्
सेन्द्रान्गर्हयते देवान्नात्मानं च कथंचन

^{५.७०.३४}न चास्मिन्सर्वशास्त्राणि प्रतरन्ति निगर्हणाम्
सोऽभिक्रुध्यति भृत्यानां सुहृदश्चाभ्यसूयति

^{५.७०.३५}तं तदा मन्युरेवैति स भूयः संप्रमुह्यति
स मोहवशमापन्नः क्रूरं कर्म निषेवते

^{५.७०.३६}पापकर्मात्ययायैव संकरं तेन पुष्यति
संकरो नरकायैव सा काष्ठा पापकर्मणाम्

^{५.७०.३७}न चेत्प्रबुध्यते कृष्ण नरकायैव गच्छति
तस्य प्रबोधः प्रज्ञैव प्रज्ञाचक्षुर्न रिष्यति

^{५.७०.३८}प्रज्ञालाभे हि पुरुषः शास्त्राण्येवान्ववेक्षते
शास्त्रनित्यः पुनर्धर्मं तस्य ह्रीरङ्गमुत्तमम्

^{५.७०.३९}ह्रीमान्हि पापं प्रद्वेष्टि तस्य श्रीरभिवर्धते
श्रीमान्स यावद्भवति तावद्भवति पूरुषः

^{५.७०.४०}धर्मनित्यः प्रशान्तात्मा कार्ययोगवहः सदा
नाधर्मे कुरुते बुद्धिं न च पापेषु वर्तते

^{५.७०.४१}अह्रीको वा विमूढो वा नैव स्त्री न पुनः पुमान्
नास्याधिकारो धर्मेऽस्ति यथा शूद्रस्तथैव सः

^{५.७०.४२}ह्रीमानवति देवांश्च पितॄनात्मानमेव च
तेनामृतत्वं व्रजति सा काष्ठा पुण्यकर्मणाम्

^{५.७०.४३}तदिदं मयि ते दृष्टं प्रत्यक्षं मधुसूदन
यथा राज्यात्परिभ्रष्टो वसामि वसतीरिमाः

^{५.७०.४४}ते वयं न श्रियं हातुमलं न्यायेन केनचित्
अत्र नो यतमानानां वधश्चेदपि साधु तत्

^{५.७०.४५}तत्र नः प्रथमः कल्पो यद्वयं ते च माधव
प्रशान्ताः समभूताश्च श्रियं तामश्नुवीमहि

^{५.७०.४६}तत्रैषा परमा काष्ठा रौद्रकर्मक्षयोदया
यद्वयं कौरवान्हत्वा तानि राष्ट्राण्यशीमहि

^{५.७०.४७}ये पुनः स्युरसंबद्धा अनार्याः कृष्ण शत्रवः
तेषामप्यवधः कार्यः किं पुनर्ये स्युरीदृशाः

^{५.७०.४८}ज्ञातयश्च हि भूयिष्ठाः सहाया गुरवश्च नः
तेषां वधोऽतिपापीयान्किं नु युद्धेऽस्ति शोभनम्

^{५.७०.४९}पापः क्षत्रियधर्मोऽयं वयं च क्षत्रबान्धवाः
स नः स्वधर्मोऽधर्मो वा वृत्तिरन्या विगर्हिता

^{५.७०.५०}शूद्रः करोति शुश्रूषां वैश्या विपणिजीविनः
वयं वधेन जीवामः कपालं ब्राह्मणैर्वृतम्

^{५.७०.५१}क्षत्रियः क्षत्रियं हन्ति मत्स्यो मत्स्येन जीवति
श्वा श्वानं हन्ति दाशार्ह पश्य धर्मो यथागतः

^{५.७०.५२}युद्धे कृष्ण कलिर्नित्यं प्राणाः सीदन्ति संयुगे
बलं तु नीतिमात्राय हठे जयपराजयौ

^{५.७०.५३}नात्मच्छन्देन भूतानां जीवितं मरणं तथा
नाप्यकाले सुखं प्राप्यं दुःखं वापि यदूत्तम

^{५.७०.५४}एको ह्यपि बहून्हन्ति घ्नन्त्येकं बहवोऽप्युत
शूरं कापुरुषो हन्ति अयशस्वी यशस्विनम्

^{५.७०.५५}जयश्चैवोभयोर्दृष्ट उभयोश्च पराजयः
तथैवापचयो दृष्टो व्यपयाने क्षयव्ययौ

^{५.७०.५६}सर्वथा वृजिनं युद्धं को घ्नन्न प्रतिहन्यते
हतस्य च हृषीकेश समौ जयपराजयौ

^{५.७०.५७}पराजयश्च मरणान्मन्ये नैव विशिष्यते
यस्य स्याद्विजयः कृष्ण तस्याप्यपचयो ध्रुवम्

^{५.७०.५८}अन्ततो दयितं घ्नन्ति केचिदप्यपरे जनाः
तस्याङ्ग बलहीनस्य पुत्रान्भ्रातॄनपश्यतः
निर्वेदो जीविते कृष्ण सर्वतश्चोपजायते

^{५.७०.५९}ये ह्येव वीरा ह्रीमन्त आर्याः करुणवेदिनः
त एव युद्धे हन्यन्ते यवीयान्मुच्यते जनः

^{५.७०.६०}हत्वाप्यनुशयो नित्यं परानपि जनार्दन
अनुबन्धश्च पापोऽत्र शेषश्चाप्यवशिष्यते

^{५.७०.६१}शेषो हि बलमासाद्य न शेषमवशेषयेत्
सर्वोच्छेदे च यतते वैरस्यान्तविधित्सया

^{५.७०.६२}जयो वैरं प्रसृजति दुःखमास्ते पराजितः
सुखं प्रशान्तः स्वपिति हित्वा जयपराजयौ

^{५.७०.६३}जातवैरश्च पुरुषो दुःखं स्वपिति नित्यदा
अनिर्वृतेन मनसा ससर्प इव वेश्मनि

^{५.७०.६४}उत्सादयति यः सर्वं यशसा स वियुज्यते
अकीर्तिं सर्वभूतेषु शाश्वतीं स नियच्छति

^{५.७०.६५}न हि वैराणि शाम्यन्ति दीर्घकालकृतान्यपि
आख्यातारश्च विद्यन्ते पुमांश्चोत्पद्यते कुले

^{५.७०.६६}न चापि वैरं वैरेण केशव व्युपशाम्यति
हविषाग्निर्यथा कृष्ण भूय एवाभिवर्धते

^{५.७०.६७}अतोऽन्यथा नास्ति शान्तिर्नित्यमन्तरमन्ततः
अन्तरं लिप्समानानामयं दोषो निरन्तरः

^{५.७०.६८}पौरुषेयो हि बलवानाधिर्हृदयबाधनः
तस्य त्यागेन वा शान्तिर्निवृत्त्या मनसोऽपि वा

^{५.७०.६९}अथ वा मूलघातेन द्विषतां मधुसूदन
फलनिर्वृत्तिरिद्धा स्यात्तन्नृशंसतरं भवेत्

^{५.७०.७०}या तु त्यागेन शान्तिः स्यात्तदृते वध एव सः
संशयाच्च समुच्छेदाद्द्विषतामात्मनस्तथा

^{५.७०.७१}न च त्यक्तुं तदिच्छामो न चेच्छामः कुलक्षयम्
अत्र या प्रणिपातेन शान्तिः सैव गरीयसी

^{५.७०.७२}सर्वथा यतमानानामयुद्धमभिकाङ्क्षताम्
सान्त्वे प्रतिहते युद्धं प्रसिद्धमपराक्रमम्

^{५.७०.७३}प्रतिघातेन सान्त्वस्य दारुणं संप्रवर्तते
तच्छुनामिव गोपादे पण्डितैरुपलक्षितम्

^{५.७०.७४}लाङ्गूलचालनं क्ष्वेडः प्रतिरावो विवर्तनम्
दन्तदर्शनमारावस्ततो युद्धं प्रवर्तते

^{५.७०.७५}तत्र यो बलवान्कृष्ण जित्वा सोऽत्ति तदामिषम्
एवमेव मनुष्येषु विशेषो नास्ति कश्चन

^{५.७०.७६}सर्वथा त्वेतदुचितं दुर्बलेषु बलीयसाम्
अनादरो विरोधश्च प्रणिपाती हि दुर्बलः

^{५.७०.७७}पिता राजा च वृद्धश्च सर्वथा मानमर्हति
तस्मान्मान्यश्च पूज्यश्च धृतराष्ट्रो जनार्दन

^{५.७०.७८}पुत्रस्नेहस्तु बलवान्धृतराष्ट्रस्य माधव
स पुत्रवशमापन्नः प्रणिपातं प्रहास्यति

^{५.७०.७९}तत्र किं मन्यसे कृष्ण प्राप्तकालमनन्तरम्
कथमर्थाच्च धर्माच्च न हीयेमहि माधव

^{५.७०.८०}ईदृशे ह्यर्थकृच्छ्रेऽस्मिन्कमन्यं मधुसूदन
उपसंप्रष्टुमर्हामि त्वामृते पुरुषोत्तम

^{५.७०.८१}प्रियश्च प्रियकामश्च गतिज्ञः सर्वकर्मणाम्
को हि कृष्णास्ति नस्त्वादृक्सर्वनिश्चयवित्सुहृत्

^{५.७०.८२}वैशंपायन उवाच

^{५.७०.८३}एवमुक्तः प्रत्युवाच धर्मराजं जनार्दनः
उभयोरेव वामर्थे यास्यामि कुरुसंसदम्

^{५.७०.८४}शमं तत्र लभेयं चेद्युष्मदर्थमहापयन्
पुण्यं मे सुमहद्राजंश्चरितं स्यान्महाफलम्

^{५.७०.८५}मोचयेयं मृत्युपाशात्संरब्धान्कुरुसृञ्जयान्
पाण्डवान्धार्तराष्ट्रांश्च सर्वां च पृथिवीमिमाम्

^{५.७०.८६}युधिष्ठिर उवाच

^{५.७०.८७}न ममैतन्मतं कृष्ण यत्त्वं यायाः कुरून्प्रति
सुयोधनः सूक्तमपि न करिष्यति ते वचः

^{५.७०.८८}समेतं पार्थिवं क्षत्रं सुयोधनवशानुगम्
तेषां मध्यावतरणं तव कृष्ण न रोचये

^{५.७०.८९}न हि नः प्रीणयेद्द्रव्यं न देवत्वं कुतः सुखम्
न च सर्वामरैश्वर्यं तव रोधेन माधव

^{५.७०.९०}भगवानुवाच

^{५.७०.९१}जानाम्येतां महाराज धार्तराष्ट्रस्य पापताम्
अवाच्यास्तु भविष्यामः सर्वलोके महीक्षिताम्

^{५.७०.९२}न चापि मम पर्याप्ताः सहिताः सर्वपार्थिवाः
क्रुद्धस्य प्रमुखे स्थातुं सिंहस्येवेतरे मृगाः

^{५.७०.९३}अथ चेत्ते प्रवर्तेरन्मयि किंचिदसांप्रतम्
निर्दहेयं कुरून्सर्वानिति मे धीयते मतिः

^{५.७०.९४}न जातु गमनं तत्र भवेत्पार्थ निरर्थकम्
अर्थप्राप्तिः कदाचित्स्यादन्ततो वाप्यवाच्यता

^{५.७०.९५}युधिष्ठिर उवाच

^{५.७०.९६}यत्तुभ्यं रोचते कृष्ण स्वस्ति प्राप्नुहि कौरवान्
कृतार्थं स्वस्तिमन्तं त्वां द्रक्ष्यामि पुनरागतम्

^{५.७०.९७}विष्वक्सेन कुरून्गत्वा भारताञ्शमयेः प्रभो
यथा सर्वे सुमनसः सह स्यामः सुचेतसः

^{५.७०.९८}भ्राता चासि सखा चासि बीभत्सोर्मम च प्रियः
सौहृदेनाविशङ्क्योऽसि स्वस्ति प्राप्नुहि भूतये

^{५.७०.९९}अस्मान्वेत्थ परान्वेत्थ वेत्थार्थं वेत्थ भाषितम्
यद्यदस्मद्धितं कृष्ण तत्तद्वाच्यः सुयोधनः

^{५.७०.१००}यद्यद्धर्मेण संयुक्तमुपपद्येद्धितं वचः
तत्तत्केशव भाषेथाः सान्त्वं वा यदि वेतरत्