^{६.९१.१}संजय उवाच

^{६.९१.२}तस्मिन्महति संक्रन्दे राजा दुर्योधनस्तदा
गाङ्गेयमुपसंगम्य विनयेनाभिवाद्य च

^{६.९१.३}तस्य सर्वं यथावृत्तमाख्यातुमुपचक्रमे
घटोत्कचस्य विजयमात्मनश्च पराजयम्

^{६.९१.४}कथयामास दुर्धर्षो विनिःश्वस्य पुनः पुनः
अब्रवीच्च तदा राजन्भीष्मं कुरुपितामहम्

^{६.९१.५}भवन्तं समुपाश्रित्य वासुदेवं यथा परैः
पाण्डवैर्विग्रहो घोरः समारब्धो मया प्रभो

^{६.९१.६}एकादश समाख्याता अक्षौहिण्यश्च या मम
निदेशे तव तिष्ठन्ति मया सार्धं परंतप

^{६.९१.७}सोऽहं भरतशार्दूल भीमसेनपुरोगमैः
घटोत्कचं समाश्रित्य पाण्डवैर्युधि निर्जितः

^{६.९१.८}तन्मे दहति गात्राणि शुष्कवृक्षमिवानलः
तदिच्छामि महाभाग त्वत्प्रसादात्परंतप

^{६.९१.९}राक्षसापसदं हन्तुं स्वयमेव पितामह
त्वां समाश्रित्य दुर्धर्षं तन्मे कर्तुं त्वमर्हसि

^{६.९१.१०}एतच्छ्रुत्वा तु वचनं राज्ञो भरतसत्तम
दुर्योधनमिदं वाक्यं भीष्मः शांतनवोऽब्रवीत्

^{६.९१.११}शृणु राजन्मम वचो यत्त्वा वक्ष्यामि कौरव
यथा त्वया महाराज वर्तितव्यं परंतप

^{६.९१.१२}आत्मा रक्ष्यो रणे तात सर्वावस्थास्वरिंदम
धर्मराजेन संग्रामस्त्वया कार्यः सदानघ

^{६.९१.१३}अर्जुनेन यमाभ्यां वा भीमसेनेन वा पुनः
राजधर्मं पुरस्कृत्य राजा राजानमृच्छति

^{६.९१.१४}अहं द्रोणः कृपो द्रौणिः कृतवर्मा च सात्वतः
शल्यश्च सौमदत्तिश्च विकर्णश्च महारथः

^{६.९१.१५}तव च भ्रातरः शूरा दुःशासनपुरोगमाः
त्वदर्थं प्रतियोत्स्यामो राक्षसं तं महाबलम्

^{६.९१.१६}तस्मिन्रौद्रे राक्षसेन्द्रे यदि ते हृच्छयो महान्
अयं वा गच्छतु रणे तस्य युद्धाय दुर्मतेः
भगदत्तो महीपालः पुरंदरसमो युधि

^{६.९१.१७}एतावदुक्त्वा राजानं भगदत्तमथाब्रवीत्
समक्षं पार्थिवेन्द्रस्य वाक्यं वाक्यविशारदः

^{६.९१.१८}गच्छ शीघ्रं महाराज हैडिम्बं युद्धदुर्मदम्
वारयस्व रणे यत्तो मिषतां सर्वधन्विनाम्
राक्षसं क्रूरकर्माणं यथेन्द्रस्तारकं पुरा

^{६.९१.१९}तव दिव्यानि चास्त्राणि विक्रमश्च परंतप
समागमश्च बहुभिः पुराभूदसुरैः सह

^{६.९१.२०}त्वं तस्य राजशार्दूल प्रतियोद्धा महाहवे
स्वबलेन वृतो राजञ्जहि राक्षसपुंगवम्

^{६.९१.२१}एतच्छ्रुत्वा तु वचनं भीष्मस्य पृतनापतेः
प्रययौ सिंहनादेन परानभिमुखो द्रुतम्

^{६.९१.२२}तमाद्रवन्तं संप्रेक्ष्य गर्जन्तमिव तोयदम्
अभ्यवर्तन्त संक्रुद्धाः पाण्डवानां महारथाः

^{६.९१.२३}भीमसेनोऽभिमन्युश्च राक्षसश्च घटोत्कचः
द्रौपदेयाः सत्यधृतिः क्षत्रदेवश्च मारिष

^{६.९१.२४}चेदिपो वसुदानश्च दशार्णाधिपतिस्तथा
सुप्रतीकेन तांश्चापि भगदत्तोऽप्युपाद्रवत्

^{६.९१.२५}ततः समभवद्युद्धं घोररूपं भयानकम्
पाण्डूनां भगदत्तेन यमराष्ट्रविवर्धनम्

^{६.९१.२६}प्रमुक्ता रथिभिर्बाणा भीमवेगाः सुतेजनाः
ते निपेतुर्महाराज नागेषु च रथेषु च

^{६.९१.२७}प्रभिन्नाश्च महानागा विनीता हस्तिसादिभिः
परस्परं समासाद्य संनिपेतुरभीतवत्

^{६.९१.२८}मदान्धा रोषसंरब्धा विषाणाग्रैर्महाहवे
बिभिदुर्दन्तमुसलैः समासाद्य परस्परम्

^{६.९१.२९}हयाश्च चामरापीडाः प्रासपाणिभिरास्थिताः
चोदिताः सादिभिः क्षिप्रं निपेतुरितरेतरम्

^{६.९१.३०}पादाताश्च पदात्योघैस्ताडिताः शक्तितोमरैः
न्यपतन्त तदा भूमौ शतशोऽथ सहस्रशः

^{६.९१.३१}रथिनश्च तथा राजन्कर्णिनालीकसायकैः
निहत्य समरे वीरान्सिंहनादान्विनेदिरे

^{६.९१.३२}तस्मिंस्तथा वर्तमाने संग्रामे लोमहर्षणे
भगदत्तो महेष्वासो भीमसेनमथाद्रवत्

^{६.९१.३३}कुञ्जरेण प्रभिन्नेन सप्तधा स्रवता मदम्
पर्वतेन यथा तोयं स्रवमाणेन सर्वतः

^{६.९१.३४}किरञ्शरसहस्राणि सुप्रतीकशिरोगतः
ऐरावतस्थो मघवान्वारिधारा इवानघ

^{६.९१.३५}स भीमं शरधाराभिस्ताडयामास पार्थिवः
पर्वतं वारिधाराभिः प्रावृषीव बलाहकः

^{६.९१.३६}भीमसेनस्तु संक्रुद्धः पादरक्षान्परःशतान्
निजघान महेष्वासः संक्रुद्धः शरवृष्टिभिः

^{६.९१.३७}तान्दृष्ट्वा निहतान्क्रुद्धो भगदत्तः प्रतापवान्
चोदयामास नागेन्द्रं भीमसेनरथं प्रति

^{६.९१.३८}स नागः प्रेषितस्तेन बाणो ज्याचोदितो यथा
अभ्यधावत वेगेन भीमसेनमरिंदमम्

^{६.९१.३९}तमापतन्तं संप्रेक्ष्य पाण्डवानां महारथाः
अभ्यवर्तन्त वेगेन भीमसेनपुरोगमाः

^{६.९१.४०}केकयाश्चाभिमन्युश्च द्रौपदेयाश्च सर्वशः
दशार्णाधिपतिः शूरः क्षत्रदेवश्च मारिष
चेदिपश्चित्रकेतुश्च संक्रुद्धाः सर्व एव ते

^{६.९१.४१}उत्तमास्त्राणि दिव्यानि दर्शयन्तो महाबलाः
तमेकं कुञ्जरं क्रुद्धाः समन्तात्पर्यवारयन्

^{६.९१.४२}स विद्धो बहुभिर्बाणैर्व्यरोचत महाद्विपः
संजातरुधिरोत्पीडो धातुचित्र इवाद्रिराट्

^{६.९१.४३}दशार्णाधिपतिश्चापि गजं भूमिधरोपमम्
समास्थितोऽभिदुद्राव भगदत्तस्य वारणम्

^{६.९१.४४}तमापतन्तं समरे गजं गजपतिः स च
दधार सुप्रतीकोऽपि वेलेव मकरालयम्

^{६.९१.४५}वारितं प्रेक्ष्य नागेन्द्रं दशार्णस्य महात्मनः
साधु साध्विति सैन्यानि पाण्डवेयान्यपूजयन्

^{६.९१.४६}ततः प्राग्ज्योतिषः क्रुद्धस्तोमरान्वै चतुर्दश
प्राहिणोत्तस्य नागस्य प्रमुखे नृपसत्तम

^{६.९१.४७}तस्य वर्म मुखत्राणं शातकुम्भपरिष्कृतम्
विदार्य प्राविशन्क्षिप्रं वल्मीकमिव पन्नगाः

^{६.९१.४८}स गाढविद्धो व्यथितो नागो भरतसत्तम
उपावृत्तमदः क्षिप्रं स न्यवर्तत वेगतः

^{६.९१.४९}प्रदुद्राव च वेगेन प्रणदन्भैरवं स्वनम्
स मर्दमानः स्वबलं वायुर्वृक्षानिवौजसा

^{६.९१.५०}तस्मिन्पराजिते नागे पाण्डवानां महारथाः
सिंहनादं विनद्योच्चैर्युद्धायैवोपतस्थिरे

^{६.९१.५१}ततो भीमं पुरस्कृत्य भगदत्तमुपाद्रवन्
किरन्तो विविधान्बाणाञ्शस्त्राणि विविधानि च

^{६.९१.५२}तेषामापततां राजन्संक्रुद्धानाममर्षिणाम्
श्रुत्वा स निनदं घोरममर्षाद्गतसाध्वसः
भगदत्तो महेष्वासः स्वनागं प्रत्यचोदयत्

^{६.९१.५३}अङ्कुशाङ्गुष्ठनुदितः स गजप्रवरो युधि
तस्मिन्क्षणे समभवत्संवर्तक इवानलः

^{६.९१.५४}रथसंघांस्तथा नागान्हयांश्च सह सादिभिः
पादातांश्च सुसंक्रुद्धः शतशोऽथ सहस्रशः
अमृद्नात्समरे राजन्संप्रधावंस्ततस्ततः

^{६.९१.५५}तेन संलोड्यमानं तु पाण्डूनां तद्बलं महत्
संचुकोच महाराज चर्मेवाग्नौ समाहितम्

^{६.९१.५६}भग्नं तु स्वबलं दृष्ट्वा भगदत्तेन धीमता
घटोत्कचोऽथ संक्रुद्धो भगदत्तमुपाद्रवत्

^{६.९१.५७}विकटः पुरुषो राजन्दीप्तास्यो दीप्तलोचनः
रूपं विभीषणं कृत्वा रोषेण प्रज्वलन्निव

^{६.९१.५८}जग्राह विपुलं शूलं गिरीणामपि दारणम्
नागं जिघांसुः सहसा चिक्षेप च महाबलः
सविष्फुलिङ्गज्वालाभिः समन्तात्परिवेष्टितम्

^{६.९१.५९}तमापतन्तं सहसा दृष्ट्वा ज्वालाकुलं रणे
चिक्षेप रुचिरं तीक्ष्णमर्धचन्द्रं स पार्थिवः
चिच्छेद सुमहच्छूलं तेन बाणेन वेगवत्

^{६.९१.६०}निपपात द्विधा छिन्नं शूलं हेमपरिष्कृतम्
महाशनिर्यथा भ्रष्टा शक्रमुक्ता नभोगता

^{६.९१.६१}शूलं निपतितं दृष्ट्वा द्विधा कृत्तं स पार्थिवः
रुक्मदण्डां महाशक्तिं जग्राहाग्निशिखोपमाम्
चिक्षेप तां राक्षसस्य तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत्

^{६.९१.६२}तामापतन्तीं संप्रेक्ष्य वियत्स्थामशनीमिव
उत्पत्य राक्षसस्तूर्णं जग्राह च ननाद च

^{६.९१.६३}बभञ्ज चैनां त्वरितो जानुन्यारोप्य भारत
पश्यतः पार्थिवेन्द्रस्य तदद्भुतमिवाभवत्

^{६.९१.६४}तदवेक्ष्य कृतं कर्म राक्षसेन बलीयसा
दिवि देवाः सगन्धर्वा मुनयश्चापि विस्मिताः

^{६.९१.६५}पाण्डवाश्च महेष्वासा भीमसेनपुरोगमाः
साधु साध्विति नादेन पृथिवीमनुनादयन्

^{६.९१.६६}तं तु श्रुत्वा महानादं प्रहृष्टानां महात्मनाम्
नामृष्यत महेष्वासो भगदत्तः प्रतापवान्

^{६.९१.६७}स विस्फार्य महच्चापमिन्द्राशनिसमस्वनम्
अभिदुद्राव वेगेन पाण्डवानां महारथान्
विसृजन्विमलांस्तीक्ष्णान्नाराचाञ्ज्वलनप्रभान्

^{६.९१.६८}भीममेकेन विव्याध राक्षसं नवभिः शरैः
अभिमन्युं त्रिभिश्चैव केकयान्पञ्चभिस्तथा

^{६.९१.६९}पूर्णायतविसृष्टेन स्वर्णपुङ्खेन पत्रिणा
बिभेद दक्षिणं बाहुं क्षत्रदेवस्य चाहवे
पपात सहसा तस्य सशरं धनुरुत्तमम्

^{६.९१.७०}द्रौपदेयांस्ततः पञ्च पञ्चभिः समताडयत्
भीमसेनस्य च क्रोधान्निजघान तुरंगमान्

^{६.९१.७१}ध्वजं केसरिणं चास्य चिच्छेद विशिखैस्त्रिभिः
निर्बिभेद त्रिभिश्चान्यैः सारथिं चास्य पत्रिभिः

^{६.९१.७२}स गाढविद्धो व्यथितो रथोपस्थ उपाविशत्
विशोको भरतश्रेष्ठ भगदत्तेन संयुगे

^{६.९१.७३}ततो भीमो महाराज विरथो रथिनां वरः
गदां प्रगृह्य वेगेन प्रचस्कन्द महारथात्

^{६.९१.७४}तमुद्यतगदं दृष्ट्वा सशृङ्गमिव पर्वतम्
तावकानां भयं घोरं समपद्यत भारत

^{६.९१.७५}एतस्मिन्नेव काले तु पाण्डवः कृष्णसारथिः
आजगाम महाराज निघ्नञ्शत्रून्सहस्रशः

^{६.९१.७६}यत्र तौ पुरुषव्याघ्रौ पितापुत्रौ परंतपौ
प्राग्ज्योतिषेण संसक्तौ भीमसेनघटोत्कचौ

^{६.९१.७७}दृष्ट्वा तु पाण्डवो राजन्युध्यमानान्महारथान्
त्वरितो भरतश्रेष्ठ तत्रायाद्विकिरञ्शरान्

^{६.९१.७८}ततो दुर्योधनो राजा त्वरमाणो महारथः
सेनामचोदयत्क्षिप्रं रथनागाश्वसंकुलाम्

^{६.९१.७९}तामापतन्तीं सहसा कौरवाणां महाचमूम्
अभिदुद्राव वेगेन पाण्डवः श्वेतवाहनः

^{६.९१.८०}भगदत्तोऽपि समरे तेन नागेन भारत
विमृद्नन्पाण्डवबलं युधिष्ठिरमुपाद्रवत्

^{६.९१.८१}तदासीत्तुमुलं युद्धं भगदत्तस्य मारिष
पाञ्चालैः सृञ्जयैश्चैव केकयैश्चोद्यतायुधैः

^{६.९१.८२}भीमसेनोऽपि समरे तावुभौ केशवार्जुनौ
आश्रावयद्यथावृत्तमिरावद्वधमुत्तमम्