^{६.९२.१}संजय उवाच

^{६.९२.२}पुत्रं तु निहतं श्रुत्वा इरावन्तं धनंजयः
दुःखेन महताविष्टो निःश्वसन्पन्नगो यथा

^{६.९२.३}अब्रवीत्समरे राजन्वासुदेवमिदं वचः
इदं नूनं महाप्राज्ञो विदुरो दृष्टवान्पुरा

^{६.९२.४}कुरूणां पाण्डवानां च क्षयं घोरं महामतिः
ततो निवारयितवान्धृतराष्ट्रं जनेश्वरम्

^{६.९२.५}अवध्या बहवो वीराः संग्रामे मधुसूदन
निहताः कौरवैः संख्ये तथास्माभिश्च ते हताः

^{६.९२.६}अर्थहेतोर्नरश्रेष्ठ क्रियते कर्म कुत्सितम्
धिगर्थान्यत्कृते ह्येवं क्रियते ज्ञातिसंक्षयः

^{६.९२.७}अधनस्य मृतं श्रेयो न च ज्ञातिवधाद्धनम्
किं नु प्राप्स्यामहे कृष्ण हत्वा ज्ञातीन्समागतान्

^{६.९२.८}दुर्योधनापराधेन शकुनेः सौबलस्य च
क्षत्रिया निधनं यान्ति कर्णदुर्मन्त्रितेन च

^{६.९२.९}इदानीं च विजानामि सुकृतं मधुसूदन
कृतं राज्ञा महाबाहो याचता स्म सुयोधनम्
राज्यार्धं पञ्च वा ग्रामान्नाकार्षीत्स च दुर्मतिः

^{६.९२.१०}दृष्ट्वा हि क्षत्रियाञ्शूराञ्शयानान्धरणीतले
निन्दामि भृशमात्मानं धिगस्तु क्षत्रजीविकाम्

^{६.९२.११}अशक्तमिति मामेते ज्ञास्यन्ति क्षत्रिया रणे
युद्धं ममैभिरुचितं ज्ञातिभिर्मधुसूदन

^{६.९२.१२}संचोदय हयान्क्षिप्रं धार्तराष्ट्रचमूं प्रति
प्रतरिष्ये महापारं भुजाभ्यां समरोदधिम्
नायं क्लीबयितुं कालो विद्यते माधव क्वचित्

^{६.९२.१३}एवमुक्तस्तु पार्थेन केशवः परवीरहा
चोदयामास तानश्वान्पाण्डुरान्वातरंहसः

^{६.९२.१४}अथ शब्दो महानासीत्तव सैन्यस्य भारत
मारुतोद्धूतवेगस्य सागरस्येव पर्वणि

^{६.९२.१५}अपराह्णे महाराज संग्रामः समपद्यत
पर्जन्यसमनिर्घोषो भीष्मस्य सह पाण्डवैः

^{६.९२.१६}ततो राजंस्तव सुता भीमसेनमुपाद्रवन्
परिवार्य रणे द्रोणं वसवो वासवं यथा

^{६.९२.१७}ततः शांतनवो भीष्मः कृपश्च रथिनां वरः
भगदत्तः सुशर्मा च धनंजयमुपाद्रवन्

^{६.९२.१८}हार्दिक्यो बाह्लिकश्चैव सात्यकिं समभिद्रुतौ
अम्बष्ठकस्तु नृपतिरभिमन्युमवारयत्

^{६.९२.१९}शेषास्त्वन्ये महाराज शेषानेव महारथान्
ततः प्रववृते युद्धं घोररूपं भयावहम्

^{६.९२.२०}भीमसेनस्तु संप्रेक्ष्य पुत्रांस्तव जनेश्वर
प्रजज्वाल रणे क्रुद्धो हविषा हव्यवाडिव

^{६.९२.२१}पुत्रास्तु तव कौन्तेयं छादयां चक्रिरे शरैः
प्रावृषीव महाराज जलदाः पर्वतं यथा

^{६.९२.२२}स च्छाद्यमानो बहुधा पुत्रैस्तव विशां पते
सृक्किणी विलिहन्वीरः शार्दूल इव दर्पितः

^{६.९२.२३}व्यूढोरस्कं ततो भीमः पातयामास पार्थिव
क्षुरप्रेण सुतीक्ष्णेन सोऽभवद्गतजीवितः

^{६.९२.२४}अपरेण तु भल्लेन पीतेन निशितेन च
अपातयत्कुण्डलिनं सिंहः क्षुद्रमृगं यथा

^{६.९२.२५}ततः सुनिशितान्पीतान्समादत्त शिलीमुखान्
स सप्त त्वरया युक्तः पुत्रांस्ते प्राप्य मारिष

^{६.९२.२६}प्रेषिता भीमसेनेन शरास्ते दृढधन्वना
अपातयन्त पुत्रांस्ते रथेभ्यः सुमहारथान्

^{६.९२.२७}अनाधृष्टिं कुण्डभेदं वैराटं दीर्घलोचनम्
दीर्घबाहुं सुबाहुं च तथैव कनकध्वजम्

^{६.९२.२८}प्रपतन्त स्म ते वीरा विरेजुर्भरतर्षभ
वसन्ते पुष्पशबलाश्चूताः प्रपतिता इव

^{६.९२.२९}ततः प्रदुद्रुवुः शेषाः पुत्रास्तव विशां पते
तं कालमिव मन्यन्तो भीमसेनं महाबलम्

^{६.९२.३०}द्रोणस्तु समरे वीरं निर्दहन्तं सुतांस्तव
यथाद्रिं वारिधाराभिः समन्ताद्व्यकिरच्छरैः

^{६.९२.३१}तत्राद्भुतमपश्याम कुन्तीपुत्रस्य पौरुषम्
द्रोणेन वार्यमाणोऽपि निजघ्ने यत्सुतांस्तव

^{६.९२.३२}यथा हि गोवृषो वर्षं संधारयति खात्पतत्
भीमस्तथा द्रोणमुक्तं शरवर्षमदीधरत्

^{६.९२.३३}अद्भुतं च महाराज तत्र चक्रे वृकोदरः
यत्पुत्रांस्तेऽवधीत्संख्ये द्रोणं चैव न्ययोधयत्

^{६.९२.३४}पुत्रेषु तव वीरेषु चिक्रीडार्जुनपूर्वजः
मृगेष्विव महाराज चरन्व्याघ्रो महाबलः

^{६.९२.३५}यथा वा पशुमध्यस्थो द्रावयेत पशून्वृकः
वृकोदरस्तव सुतांस्तथा व्यद्रावयद्रणे

^{६.९२.३६}गाङ्गेयो भगदत्तश्च गौतमश्च महारथः
पाण्डवं रभसं युद्धे वारयामासुरर्जुनम्

^{६.९२.३७}अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य तेषां सोऽतिरथो रणे
प्रवीरांस्तव सैन्येषु प्रेषयामास मृत्यवे

^{६.९२.३८}अभिमन्युश्च राजानमम्बष्ठं लोकविश्रुतम्
विरथं रथिनां श्रेष्ठं कारयामास सायकैः

^{६.९२.३९}विरथो वध्यमानः स सौभद्रेण यशस्विना
अवप्लुत्य रथात्तूर्णं सव्रीडो मनुजाधिपः

^{६.९२.४०}असिं चिक्षेप समरे सौभद्रस्य महात्मनः
आरुरोह रथं चैव हार्दिक्यस्य महात्मनः

^{६.९२.४१}आपतन्तं तु निस्त्रिंशं युद्धमार्गविशारदः
लाघवाद्व्यंसयामास सौभद्रः परवीरहा

^{६.९२.४२}व्यंसितं वीक्ष्य निस्त्रिंशं सौभद्रेण रणे तदा
साधु साध्विति सैन्यानां प्रणादोऽभूद्विशां पते

^{६.९२.४३}धृष्टद्युम्नमुखास्त्वन्ये तव सैन्यमयोधयन्
तथैव तावकाः सर्वे पाण्डुसैन्यमयोधयन्

^{६.९२.४४}तत्राक्रन्दो महानासीत्तव तेषां च भारत
निघ्नतां भृशमन्योन्यं कुर्वतां कर्म दुष्करम्

^{६.९२.४५}अन्योन्यं हि रणे शूराः केशेष्वाक्षिप्य मारिष
नखैर्दन्तैरयुध्यन्त मुष्टिभिर्जानुभिस्तथा

^{६.९२.४६}बाहुभिश्च तलैश्चैव निस्त्रिंशैश्च सुसंशितैः
विवरं प्राप्य चान्योन्यमनयन्यमसादनम्

^{६.९२.४७}न्यहनच्च पिता पुत्रं पुत्रश्च पितरं रणे
व्याकुलीकृतसंकल्पा युयुधुस्तत्र मानवाः

^{६.९२.४८}रणे चारूणि चापानि हेमपृष्ठानि भारत
हतानामपविद्धानि कलापाश्च महाधनाः

^{६.९२.४९}जातरूपमयैः पुङ्खै राजतैश्च शिताः शराः
तैलधौता व्यराजन्त निर्मुक्तभुजगोपमाः

^{६.९२.५०}हस्तिदन्तत्सरून्खड्गाञ्जातरूपपरिष्कृतान्
चर्माणि चापविद्धानि रुक्मपृष्ठानि धन्विनाम्

^{६.९२.५१}सुवर्णविकृतप्रासान्पट्टिशान्हेमभूषितान्
जातरूपमयाश्चर्ष्टीः शक्त्यश्च कनकोज्ज्वलाः

^{६.९२.५२}अपकृत्ताश्च पतिता मुसलानि गुरूणि च
परिघान्पट्टिशांश्चैव भिण्डिपालांश्च मारिष

^{६.९२.५३}पतितांस्तोमरांश्चापि चित्रा हेमपरिष्कृताः
कुथाश्च बहुधाकाराश्चामरव्यजनानि च

^{६.९२.५४}नानाविधानि शस्त्राणि विसृज्य पतिता नराः
जीवन्त इव दृश्यन्ते गतसत्त्वा महारथाः

^{६.९२.५५}गदाविमथितैर्गात्रैर्मुसलैर्भिन्नमस्तकाः
गजवाजिरथक्षुण्णाः शेरते स्म नराः क्षितौ

^{६.९२.५६}तथैवाश्वनृनागानां शरीरैराबभौ तदा
संछन्ना वसुधा राजन्पर्वतैरिव सर्वतः

^{६.९२.५७}समरे पतितैश्चैव शक्त्यृष्टिशरतोमरैः
निस्त्रिंशैः पट्टिशैः प्रासैरयस्कुन्तैः परश्वधैः

^{६.९२.५८}परिघैर्भिण्डिपालैश्च शतघ्नीभिस्तथैव च
शरीरैः शस्त्रभिन्नैश्च समास्तीर्यत मेदिनी

^{६.९२.५९}निःशब्दैरल्पशब्दैश्च शोणितौघपरिप्लुतैः
गतासुभिरमित्रघ्न विबभौ संवृता मही

^{६.९२.६०}सतलत्रैः सकेयूरैर्बाहुभिश्चन्दनोक्षितैः
हस्तिहस्तोपमैश्छिन्नैरूरुभिश्च तरस्विनाम्

^{६.९२.६१}बद्धचूडामणिधरैः शिरोभिश्च सकुण्डलैः
पतितैर्वृषभाक्षाणां बभौ भारत मेदिनी

^{६.९२.६२}कवचैः शोणितादिग्धैर्विप्रकीर्णैश्च काञ्चनैः
रराज सुभृशं भूमिः शान्तार्चिभिरिवानलैः

^{६.९२.६३}विप्रविद्धैः कलापैश्च पतितैश्च शरासनैः
विप्रकीर्णैः शरैश्चापि रुक्मपुङ्खैः समन्ततः

^{६.९२.६४}रथैश्च बहुभिर्भग्नैः किङ्किणीजालमालिभिः
वाजिभिश्च हतैः कीर्णैः स्रस्तजिह्वैः सशोणितैः

^{६.९२.६५}अनुकर्षैः पताकाभिरुपासङ्गैर्ध्वजैरपि
प्रवीराणां महाशङ्खैर्विप्रकीर्णैश्च पाण्डुरैः

^{६.९२.६६}स्रस्तहस्तैश्च मातङ्गैः शयानैर्विबभौ मही
नानारूपैरलंकारैः प्रमदेवाभ्यलंकृता

^{६.९२.६७}दन्तिभिश्चापरैस्तत्र सप्रासैर्गाढवेदनैः
करैः शब्दं विमुञ्चद्भिः शीकरं च मुहुर्मुहुः
विबभौ तद्रणस्थानं धम्यमानैरिवाचलैः

^{६.९२.६८}नानारागैः कम्बलैश्च परिस्तोमैश्च दन्तिनाम्
वैडूर्यमणिदण्डैश्च पतितैरङ्कुशैः शुभैः

^{६.९२.६९}घण्टाभिश्च गजेन्द्राणां पतिताभिः समन्ततः
विघाटितविचित्राभिः कुथाभी राङ्कवैस्तथा

^{६.९२.७०}ग्रैवेयैश्चित्ररूपैश्च रुक्मकक्ष्याभिरेव च
यन्त्रैश्च बहुधा छिन्नैस्तोमरैश्च सकम्पनैः

^{६.९२.७१}अश्वानां रेणुकपिलै रुक्मच्छन्नैरुरश्छदैः
सादिनां च भुजैश्छिन्नैः पतितैः साङ्गदैस्तथा

^{६.९२.७२}प्रासैश्च विमलैस्तीक्ष्णैर्विमलाभिस्तथर्ष्टिभिः
उष्णीषैश्च तथा छिन्नैः प्रविद्धैश्च ततस्ततः

^{६.९२.७३}विचित्रैरर्धचन्द्रैश्च जातरूपपरिष्कृतैः
अश्वास्तरपरिस्तोमै राङ्कवैर्मृदितैस्तथा

^{६.९२.७४}नरेन्द्रचूडामणिभिर्विचित्रैश्च महाधनैः
छत्रैस्तथापविद्धैश्च चामरव्यजनैरपि

^{६.९२.७५}पद्मेन्दुद्युतिभिश्चैव वदनैश्चारुकुण्डलैः
कॢप्तश्मश्रुभिरत्यर्थं वीराणां समलंकृतैः

^{६.९२.७६}अपविद्धैर्महाराज सुवर्णोज्ज्वलकुण्डलैः
ग्रहनक्षत्रशबला द्यौरिवासीद्वसुंधरा

^{६.९२.७७}एवमेते महासेने मृदिते तत्र भारत
परस्परं समासाद्य तव तेषां च संयुगे

^{६.९२.७८}तेषु श्रान्तेषु भग्नेषु मृदितेषु च भारत
रात्रिः समभवद्घोरा नापश्याम ततो रणम्

^{६.९२.७९}ततोऽवहारं सैन्यानां प्रचक्रुः कुरुपाण्डवाः
घोरे निशामुखे रौद्रे वर्तमाने सुदारुणे

^{६.९२.८०}अवहारं ततः कृत्वा सहिताः कुरुपाण्डवाः
न्यविशन्त यथाकालं गत्वा स्वशिबिरं तदा