^{७.१९.१}संजय उवाच

^{७.१९.२}परिणाम्य निशां तां तु भारद्वाजो महारथः
बहूक्त्वा च ततो राजन्राजानं च सुयोधनम्

^{७.१९.३}विधाय योगं पार्थेन संशप्तकगणैः सह
निष्क्रान्ते च रणात्पार्थे संशप्तकवधं प्रति

^{७.१९.४}व्यूढानीकस्ततो द्रोणः पाण्डवानां महाचमूम्
अभ्ययाद्भरतश्रेष्ठ धर्मराजजिघृक्षया

^{७.१९.५}व्यूहं दृष्ट्वा सुपर्णं तु भारद्वाजकृतं तदा
व्यूहेन मण्डलार्धेन प्रत्यव्यूहद्युधिष्ठिरः

^{७.१९.६}मुखमासीत्सुपर्णस्य भारद्वाजो महारथः
शिरो दुर्योधनो राजा सोदर्यैः सानुगैः सह

^{७.१९.७}चक्षुषी कृतवर्मा च गौतमश्चास्यतां वरः
भूतवर्मा क्षेमशर्मा करकर्षश्च वीर्यवान्

^{७.१९.८}कलिङ्गाः सिंहलाः प्राच्याः शूराभीरा दशेरकाः
शका यवनकाम्बोजास्तथा हंसपदाश्च ये

^{७.१९.९}ग्रीवायां शूरसेनाश्च दरदा मद्रकेकयाः
गजाश्वरथपत्त्यौघास्तस्थुः शतसहस्रशः

^{७.१९.१०}भूरिश्रवाः शलः शल्यः सोमदत्तश्च बाह्लिकः
अक्षौहिण्या वृता वीरा दक्षिणं पक्षमाश्रिताः

^{७.१९.११}विन्दानुविन्दावावन्त्यौ काम्बोजश्च सुदक्षिणः
वामं पक्षं समाश्रित्य द्रोणपुत्राग्रगाः स्थिताः

^{७.१९.१२}पृष्ठे कलिङ्गाः साम्बष्ठा मागधाः पौण्ड्रमद्रकाः
गान्धाराः शकुनिप्राग्याः पार्वतीया वसातयः

^{७.१९.१३}पुच्छे वैकर्तनः कर्णः सपुत्रज्ञातिबान्धवः
महत्या सेनया तस्थौ नानाध्वजसमुत्थया

^{७.१९.१४}जयद्रथो भीमरथः सांयात्रिकसभो जयः
भूमिंजयो वृषक्राथो नैषधश्च महाबलः

^{७.१९.१५}वृता बलेन महता ब्रह्मलोकपुरस्कृताः
व्यूहस्योपरि ते राजन्स्थिता युद्धविशारदाः

^{७.१९.१६}द्रोणेन विहितो व्यूहः पदात्यश्वरथद्विपैः
वातोद्धूतार्णवाकारः प्रवृत्त इव लक्ष्यते

^{७.१९.१७}तस्य पक्षप्रपक्षेभ्यो निष्पतन्ति युयुत्सवः
सविद्युत्स्तनिता मेघाः सर्वदिग्भ्य इवोष्णगे

^{७.१९.१८}तस्य प्राग्ज्योतिषो मध्ये विधिवत्कल्पितं गजम्
आस्थितः शुशुभे राजन्नंशुमानुदये यथा

^{७.१९.१९}माल्यदामवता राजा श्वेतच्छत्रेण धार्यता
कृत्तिकायोगयुक्तेन पौर्णमास्यामिवेन्दुना

^{७.१९.२०}नीलाञ्जनचयप्रख्यो मदान्धो द्विरदो बभौ
अभिवृष्टो महामेघैर्यथा स्यात्पर्वतो महान्

^{७.१९.२१}नानानृपतिभिर्वीरैर्विविधायुधभूषणैः
समन्वितः पार्वतीयैः शक्रो देवगणैरिव

^{७.१९.२२}ततो युधिष्ठिरः प्रेक्ष्य व्यूहं तमतिमानुषम्
अजय्यमरिभिः संख्ये पार्षतं वाक्यमब्रवीत्

^{७.१९.२३}ब्राह्मणस्य वशं नाहमियामद्य यथा प्रभो
पारावतसवर्णाश्व तथा नीतिर्विधीयताम्

^{७.१९.२४}धृष्टद्युम्न उवाच

^{७.१९.२५}द्रोणस्य यतमानस्य वशं नैष्यसि सुव्रत
अहमावारयिष्यामि द्रोणमद्य सहानुगम्

^{७.१९.२६}मयि जीवति कौरव्य नोद्वेगं कर्तुमर्हसि
न हि शक्तो रणे द्रोणो विजेतुं मां कथंचन

^{७.१९.२७}संजय उवाच

^{७.१९.२८}एवमुक्त्वा किरन्बाणान्द्रुपदस्य सुतो बली
पारावतसवर्णाश्वः स्वयं द्रोणमुपाद्रवत्

^{७.१९.२९}अनिष्टदर्शनं दृष्ट्वा धृष्टद्युम्नमवस्थितम्
क्षणेनैवाभवद्द्रोणो नातिहृष्टमना इव

^{७.१९.३०}तं तु संप्रेक्ष्य पुत्रस्ते दुर्मुखः शत्रुकर्शनः
प्रियं चिकीर्षन्द्रोणस्य धृष्टद्युम्नमवारयत्

^{७.१९.३१}स संप्रहारस्तुमुलः समरूप इवाभवत्
पार्षतस्य च शूरस्य दुर्मुखस्य च भारत

^{७.१९.३२}पार्षतः शरजालेन क्षिप्रं प्रच्छाद्य दुर्मुखम्
भारद्वाजं शरौघेण महता समवारयत्

^{७.१९.३३}द्रोणमावारितं दृष्ट्वा भृशायस्तस्तवात्मजः
नानालिङ्गैः शरव्रातैः पार्षतं सममोहयत्

^{७.१९.३४}तयोर्विषक्तयोः संख्ये पाञ्चाल्यकुरुमुख्ययोः
द्रोणो यौधिष्ठिरं सैन्यं बहुधा व्यधमच्छरैः

^{७.१९.३५}अनिलेन यथाभ्राणि विच्छिन्नानि समन्ततः
तथा पार्थस्य सैन्यानि विच्छिन्नानि क्वचित्क्वचित्

^{७.१९.३६}मुहूर्तमिव तद्युद्धमासीन्मधुरदर्शनम्
तत उन्मत्तवद्राजन्निर्मर्यादमवर्तत

^{७.१९.३७}नैव स्वे न परे राजन्नज्ञायन्त परस्परम्
अनुमानेन संज्ञाभिर्युद्धं तत्समवर्तत

^{७.१९.३८}चूडामणिषु निष्केषु भूषणेष्वसिचर्मसु
तेषामादित्यवर्णाभा मरीच्यः प्रचकाशिरे

^{७.१९.३९}तत्प्रकीर्णपताकानां रथवारणवाजिनाम्
बलाकाशबलाभ्राभं ददृशे रूपमाहवे

^{७.१९.४०}नरानेव नरा जघ्नुरुदग्राश्च हया हयान्
रथांश्च रथिनो जघ्नुर्वारणा वरवारणान्

^{७.१९.४१}समुच्छ्रितपताकानां गजानां परमद्विपैः
क्षणेन तुमुलो घोरः संग्रामः समवर्तत

^{७.१९.४२}तेषां संसक्तगात्राणां कर्षतामितरेतरम्
दन्तसंघातसंघर्षात्सधूमोऽग्निरजायत

^{७.१९.४३}विप्रकीर्णपताकास्ते विषाणजनिताग्नयः
बभूवुः खं समासाद्य सविद्युत इवाम्बुदाः

^{७.१९.४४}विक्षरद्भिर्नदद्भिश्च निपतद्भिश्च वारणैः
संबभूव मही कीर्णा मेघैर्द्यौरिव शारदी

^{७.१९.४५}तेषामाहन्यमानानां बाणतोमरवृष्टिभिः
वारणानां रवो जज्ञे मेघानामिव संप्लवे

^{७.१९.४६}तोमराभिहताः केचिद्बाणैश्च परमद्विपाः
वित्रेसुः सर्वभूतानां शब्दमेवापरेऽव्रजन्

^{७.१९.४७}विषाणाभिहताश्चापि केचित्तत्र गजा गजैः
चक्रुरार्तस्वरं घोरमुत्पातजलदा इव

^{७.१९.४८}प्रतीपं ह्रियमाणाश्च वारणा वरवारणैः
उन्मथ्य पुनराजह्रुः प्रेरिताः परमाङ्कुशैः

^{७.१९.४९}महामात्रा महामात्रैस्ताडिताः शरतोमरैः
गजेभ्यः पृथिवीं जग्मुर्मुक्तप्रहरणाङ्कुशाः

^{७.१९.५०}निर्मनुष्याश्च मातङ्गा विनदन्तस्ततस्ततः
छिन्नाभ्राणीव संपेतुः संप्रविश्य परस्परम्

^{७.१९.५१}हतान्परिवहन्तश्च यन्त्रिताः परमायुधैः
दिशो जग्मुर्महानागाः केचिदेकचरा इव

^{७.१९.५२}ताडितास्ताड्यमानाश्च तोमरर्ष्टिपरश्वधैः
पेतुरार्तस्वरं कृत्वा तदा विशसने गजाः

^{७.१९.५३}तेषां शैलोपमैः कायैर्निपतद्भिः समन्ततः
आहता सहसा भूमिश्चकम्पे च ननाद च

^{७.१९.५४}सादितैः सगजारोहैः सपताकैः समन्ततः
मातङ्गैः शुशुभे भूमिर्विकीर्णैरिव पर्वतैः

^{७.१९.५५}गजस्थाश्च महामात्रा निर्भिन्नहृदया रणे
रथिभिः पातिता भल्लैर्विकीर्णाङ्कुशतोमराः

^{७.१९.५६}क्रौञ्चवद्विनदन्तोऽन्ये नाराचाभिहता गजाः
परान्स्वांश्चापि मृद्नन्तः परिपेतुर्दिशो दश

^{७.१९.५७}गजाश्वरथसंघानां शरीरौघसमावृता
बभूव पृथिवी राजन्मांसशोणितकर्दमा

^{७.१९.५८}प्रमथ्य च विषाणाग्रैः समुत्क्षिप्य च वारणैः
सचक्राश्च विचक्राश्च रथैरेव महारथाः

^{७.१९.५९}रथाश्च रथिभिर्हीना निर्मनुष्याश्च वाजिनः
हतारोहाश्च मातङ्गा दिशो जग्मुः शरातुराः

^{७.१९.६०}जघानात्र पिता पुत्रं पुत्रश्च पितरं तथा
इत्यासीत्तुमुलं युद्धं न प्रज्ञायत किंचन

^{७.१९.६१}आ गुल्फेभ्योऽवसीदन्त नराः शोणितकर्दमे
दीप्यमानैः परिक्षिप्ता दावैरिव महाद्रुमाः

^{७.१९.६२}शोणितैः सिच्यमानानि वस्त्राणि कवचानि च
छत्राणि च पताकाश्च सर्वं रक्तमदृश्यत

^{७.१९.६३}हयौघाश्च रथौघाश्च नरौघाश्च निपातिताः
संवृत्ताः पुनरावृत्ता बहुधा रथनेमिभिः

^{७.१९.६४}स गजौघमहावेगः परासुनरशैवलः
रथौघतुमुलावर्तः प्रबभौ सैन्यसागरः

^{७.१९.६५}तं वाहनमहानौभिर्योधा जयधनैषिणः
अवगाह्यावमज्जन्तो नैव मोहं प्रचक्रिरे

^{७.१९.६६}शरवर्षाभिवृष्टेषु योधेष्वजितलक्ष्मसु
न हि स्वचित्ततां लेभे कश्चिदाहतलक्षणः

^{७.१९.६७}वर्तमाने तथा युद्धे घोररूपे भयंकरे
मोहयित्वा परान्द्रोणो युधिष्ठिरमुपाद्रवत्