^{९.२८.१}संजय उवाच

^{९.२८.२}ततः क्रुद्धा महाराज सौबलस्य पदानुगाः
त्यक्त्वा जीवितमाक्रन्दे पाण्डवान्पर्यवारयन्

^{९.२८.३}तानर्जुनः प्रत्यगृह्णात्सहदेवजये धृतः
भीमसेनश्च तेजस्वी क्रुद्धाशीविषदर्शनः

^{९.२८.४}शक्त्यृष्टिप्रासहस्तानां सहदेवं जिघांसताम्
संकल्पमकरोन्मोघं गाण्डीवेन धनंजयः

^{९.२८.५}प्रगृहीतायुधान्बाहून्योधानामभिधावताम्
भल्लैश्चिच्छेद बीभत्सुः शिरांस्यपि हयानपि

^{९.२८.६}ते हताः प्रत्यपद्यन्त वसुधां विगतासवः
त्वरिता लोकवीरेण प्रहताः सव्यसाचिना

^{९.२८.७}ततो दुर्योधनो राजा दृष्ट्वा स्वबलसंक्षयम्
हतशेषान्समानीय क्रुद्धो रथशतान्विभो

^{९.२८.८}कुञ्जरांश्च हयांश्चैव पादातांश्च परंतप
उवाच सहितान्सर्वान्धार्तराष्ट्र इदं वचः

^{९.२८.९}समासाद्य रणे सर्वान्पाण्डवान्ससुहृद्गणान्
पाञ्चाल्यं चापि सबलं हत्वा शीघ्रं निवर्तत

^{९.२८.१०}तस्य ते शिरसा गृह्य वचनं युद्धदुर्मदाः
प्रत्युद्ययू रणे पार्थांस्तव पुत्रस्य शासनात्

^{९.२८.११}तानभ्यापततः शीघ्रं हतशेषान्महारणे
शरैराशीविषाकारैः पाण्डवाः समवाकिरन्

^{९.२८.१२}तत्सैन्यं भरतश्रेष्ठ मुहूर्तेन महात्मभिः
अवध्यत रणं प्राप्य त्रातारं नाभ्यविन्दत
प्रतिष्ठमानं तु भयान्नावतिष्ठत दंशितम्

^{९.२८.१३}अश्वैर्विपरिधावद्भिः सैन्येन रजसा वृते
न प्राज्ञायन्त समरे दिशश्च प्रदिशस्तथा

^{९.२८.१४}ततस्तु पाण्डवानीकान्निःसृत्य बहवो जनाः
अभ्यघ्नंस्तावकान्युद्धे मुहूर्तादिव भारत
ततो निःशेषमभवत्तत्सैन्यं तव भारत

^{९.२८.१५}अक्षौहिण्यः समेतास्तु तव पुत्रस्य भारत
एकादश हता युद्धे ताः प्रभो पाण्डुसृञ्जयैः

^{९.२८.१६}तेषु राजसहस्रेषु तावकेषु महात्मसु
एको दुर्योधनो राजन्नदृश्यत भृशं क्षतः

^{९.२८.१७}ततो वीक्ष्य दिशः सर्वा दृष्ट्वा शून्यां च मेदिनीम्
विहीनः सर्वयोधैश्च पाण्डवान्वीक्ष्य संयुगे

^{९.२८.१८}मुदितान्सर्वसिद्धार्थान्नर्दमानान्समन्ततः
बाणशब्दरवांश्चैव श्रुत्वा तेषां महात्मनाम्

^{९.२८.१९}दुर्योधनो महाराज कश्मलेनाभिसंवृतः
अपयाने मनश्चक्रे विहीनबलवाहनः

^{९.२८.२०}धृतराष्ट्र उवाच

^{९.२८.२१}निहते मामके सैन्ये निःशेषे शिबिरे कृते
पाण्डवानां बलं सूत किं नु शेषमभूत्तदा
एतन्मे पृच्छतो ब्रूहि कुशलो ह्यसि संजय

^{९.२८.२२}यच्च दुर्योधनो मन्दः कृतवांस्तनयो मम
बलक्षयं तथा दृष्ट्वा स एकः पृथिवीपतिः

^{९.२८.२३}संजय उवाच

^{९.२८.२४}रथानां द्वे सहस्रे तु सप्त नागशतानि च
पञ्च चाश्वसहस्राणि पत्तीनां च शतं शताः

^{९.२८.२५}एतच्छेषमभूद्राजन्पाण्डवानां महद्बलम्
परिगृह्य हि यद्युद्धे धृष्टद्युम्नो व्यवस्थितः

^{९.२८.२६}एकाकी भरतश्रेष्ठ ततो दुर्योधनो नृपः
नापश्यत्समरे कंचित्सहायं रथिनां वरः

^{९.२८.२७}नर्दमानान्परांश्चैव स्वबलस्य च संक्षयम्
हतं स्वहयमुत्सृज्य प्राङ्मुखः प्राद्रवद्भयात्

^{९.२८.२८}एकादशचमूभर्ता पुत्रो दुर्योधनस्तव
गदामादाय तेजस्वी पदातिः प्रस्थितो ह्रदम्

^{९.२८.२९}नातिदूरं ततो गत्वा पद्भ्यामेव नराधिपः
सस्मार वचनं क्षत्तुर्धर्मशीलस्य धीमतः

^{९.२८.३०}इदं नूनं महाप्राज्ञो विदुरो दृष्टवान्पुरा
महद्वैशसमस्माकं क्षत्रियाणां च संयुगे

^{९.२८.३१}एवं विचिन्तयानस्तु प्रविविक्षुर्ह्रदं नृपः
दुःखसंतप्तहृदयो दृष्ट्वा राजन्बलक्षयम्

^{९.२८.३२}पाण्डवाश्च महाराज धृष्टद्युम्नपुरोगमाः
अभ्यधावन्त संक्रुद्धास्तव राजन्बलं प्रति

^{९.२८.३३}शक्त्यृष्टिप्रासहस्तानां बलानामभिगर्जताम्
संकल्पमकरोन्मोघं गाण्डीवेन धनंजयः

^{९.२८.३४}तान्हत्वा निशितैर्बाणैः सामात्यान्सह बन्धुभिः
रथे श्वेतहये तिष्ठन्नर्जुनो बह्वशोभत

^{९.२८.३५}सुबलस्य हते पुत्रे सवाजिरथकुञ्जरे
महावनमिव छिन्नमभवत्तावकं बलम्

^{९.२८.३६}अनेकशतसाहस्रे बले दुर्योधनस्य ह
नान्यो महारथो राजञ्जीवमानो व्यदृश्यत

^{९.२८.३७}द्रोणपुत्रादृते वीरात्तथैव कृतवर्मणः
कृपाच्च गौतमाद्राजन्पार्थिवाच्च तवात्मजात्

^{९.२८.३८}धृष्टद्युम्नस्तु मां दृष्ट्वा हसन्सात्यकिमब्रवीत्
किमनेन गृहीतेन नानेनार्थोऽस्ति जीवता

^{९.२८.३९}धृष्टद्युम्नवचः श्रुत्वा शिनेर्नप्ता महारथः
उद्यम्य निशितं खड्गं हन्तुं मामुद्यतस्तदा

^{९.२८.४०}तमागम्य महाप्राज्ञः कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत्
मुच्यतां संजयो जीवन्न हन्तव्यः कथंचन

^{९.२८.४१}द्वैपायनवचः श्रुत्वा शिनेर्नप्ता कृताञ्जलिः
ततो मामब्रवीन्मुक्त्वा स्वस्ति संजय साधय

^{९.२८.४२}अनुज्ञातस्त्वहं तेन न्यस्तवर्मा निरायुधः
प्रातिष्ठं येन नगरं सायाह्ने रुधिरोक्षितः

^{९.२८.४३}क्रोशमात्रमपक्रान्तं गदापाणिमवस्थितम्
एकं दुर्योधनं राजन्नपश्यं भृशविक्षतम्

^{९.२८.४४}स तु मामश्रुपूर्णाक्षो नाशक्नोदभिवीक्षितुम्
उपप्रैक्षत मां दृष्ट्वा तदा दीनमवस्थितम्

^{९.२८.४५}तं चाहमपि शोचन्तं दृष्ट्वैकाकिनमाहवे
मुहूर्तं नाशकं वक्तुं किंचिद्दुःखपरिप्लुतः

^{९.२८.४६}ततोऽस्मै तदहं सर्वमुक्तवान्ग्रहणं तदा
द्वैपायनप्रसादाच्च जीवतो मोक्षमाहवे

^{९.२८.४७}मुहूर्तमिव च ध्यात्वा प्रतिलभ्य च चेतनाम्
भ्रातॄंश्च सर्वसैन्यानि पर्यपृच्छत मां ततः

^{९.२८.४८}तस्मै तदहमाचक्षं सर्वं प्रत्यक्षदर्शिवान्
भ्रातॄंश्च निहतान्सर्वान्सैन्यं च विनिपातितम्

^{९.२८.४९}त्रयः किल रथाः शिष्टास्तावकानां नराधिप
इति प्रस्थानकाले मां कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत्

^{९.२८.५०}स दीर्घमिव निःश्वस्य विप्रेक्ष्य च पुनः पुनः
अंसे मां पाणिना स्पृष्ट्वा पुत्रस्ते पर्यभाषत

^{९.२८.५१}त्वदन्यो नेह संग्रामे कश्चिज्जीवति संजय
द्वितीयं नेह पश्यामि ससहायाश्च पाण्डवाः

^{९.२८.५२}ब्रूयाः संजय राजानं प्रज्ञाचक्षुषमीश्वरम्
दुर्योधनस्तव सुतः प्रविष्टो ह्रदमित्युत

^{९.२८.५३}सुहृद्भिस्तादृशैर्हीनः पुत्रैर्भ्रातृभिरेव च
पाण्डवैश्च हृते राज्ये को नु जीवति मादृशः

^{९.२८.५४}आचक्षेथाः सर्वमिदं मां च मुक्तं महाहवात्
अस्मिंस्तोयह्रदे सुप्तं जीवन्तं भृशविक्षतम्

^{९.२८.५५}एवमुक्त्वा महाराज प्राविशत्तं ह्रदं नृपः
अस्तम्भयत तोयं च मायया मनुजाधिपः

^{९.२८.५६}तस्मिन्ह्रदं प्रविष्टे तु त्रीन्रथाञ्श्रान्तवाहनान्
अपश्यं सहितानेकस्तं देशं समुपेयुषः

^{९.२८.५७}कृपं शारद्वतं वीरं द्रौणिं च रथिनां वरम्
भोजं च कृतवर्माणं सहिताञ्शरविक्षतान्

^{९.२८.५८}ते सर्वे मामभिप्रेक्ष्य तूर्णमश्वानचोदयन्
उपयाय च मामूचुर्दिष्ट्या जीवसि संजय

^{९.२८.५९}अपृच्छंश्चैव मां सर्वे पुत्रं तव जनाधिपम्
कच्चिद्दुर्योधनो राजा स नो जीवति संजय

^{९.२८.६०}आख्यातवानहं तेभ्यस्तदा कुशलिनं नृपम्
तच्चैव सर्वमाचक्षं यन्मां दुर्योधनोऽब्रवीत्
ह्रदं चैवाहमाचष्ट यं प्रविष्टो नराधिपः

^{९.२८.६१}अश्वत्थामा तु तद्राजन्निशम्य वचनं मम
तं ह्रदं विपुलं प्रेक्ष्य करुणं पर्यदेवयत्

^{९.२८.६२}अहो धिङ्न स जानाति जीवतोऽस्मान्नराधिपः
पर्याप्ता हि वयं तेन सह योधयितुं परान्

^{९.२८.६३}ते तु तत्र चिरं कालं विलप्य च महारथाः
प्राद्रवन्रथिनां श्रेष्ठा दृष्ट्वा पाण्डुसुतान्रणे

^{९.२८.६४}ते तु मां रथमारोप्य कृपस्य सुपरिष्कृतम्
सेनानिवेशमाजग्मुर्हतशेषास्त्रयो रथाः

^{९.२८.६५}तत्र गुल्माः परित्रस्ताः सूर्ये चास्तमिते सति
सर्वे विचुक्रुशुः श्रुत्वा पुत्राणां तव संक्षयम्

^{९.२८.६६}ततो वृद्धा महाराज योषितां रक्षणो नराः
राजदारानुपादाय प्रययुर्नगरं प्रति

^{९.२८.६७}तत्र विक्रोशतीनां च रुदतीनां च सर्वशः
प्रादुरासीन्महाञ्शब्दः श्रुत्वा तद्बलसंक्षयम्

^{९.२८.६८}ततस्ता योषितो राजन्क्रन्दन्त्यो वै मुहुर्मुहुः
कुरर्य इव शब्देन नादयन्त्यो महीतलम्

^{९.२८.६९}आजघ्नुः करजैश्चापि पाणिभिश्च शिरांस्युत
लुलुवुश्च तदा केशान्क्रोशन्त्यस्तत्र तत्र ह

^{९.२८.७०}हाहाकारविनादिन्यो विनिघ्नन्त्य उरांसि च
क्रोशन्त्यस्तत्र रुरुदुः क्रन्दमाना विशां पते

^{९.२८.७१}ततो दुर्योधनामात्याः साश्रुकण्ठा भृशातुराः
राजदारानुपादाय प्रययुर्नगरं प्रति

^{९.२८.७२}वेत्रजर्झरहस्ताश्च द्वाराध्यक्षा विशां पते
शयनीयानि शुभ्राणि स्पर्ध्यास्तरणवन्ति च
समादाय ययुस्तूर्णं नगरं दाररक्षिणः

^{९.२८.७३}आस्थायाश्वतरीयुक्तान्स्यन्दनानपरे जनाः
स्वान्स्वान्दारानुपादाय प्रययुर्नगरं प्रति

^{९.२८.७४}अदृष्टपूर्वा या नार्यो भास्करेणापि वेश्मसु
ददृशुस्ता महाराज जना यान्तीः पुरं प्रति

^{९.२८.७५}ताः स्त्रियो भरतश्रेष्ठ सौकुमार्यसमन्विताः
प्रययुर्नगरं तूर्णं हतस्वजनबान्धवाः

^{९.२८.७६}आ गोपालाविपालेभ्यो द्रवन्तो नगरं प्रति
ययुर्मनुष्याः संभ्रान्ता भीमसेनभयार्दिताः

^{९.२८.७७}अपि चैषां भयं तीव्रं पार्थेभ्योऽभूत्सुदारुणम्
प्रेक्षमाणास्तदान्योन्यमाधावन्नगरं प्रति

^{९.२८.७८}तस्मिंस्तदा वर्तमाने विद्रवे भृशदारुणे
युयुत्सुः शोकसंमूढः प्राप्तकालमचिन्तयत्

^{९.२८.७९}जितो दुर्योधनः संख्ये पाण्डवैर्भीमविक्रमैः
एकादशचमूभर्ता भ्रातरश्चास्य सूदिताः
हताश्च कुरवः सर्वे भीष्मद्रोणपुरःसराः

^{९.२८.८०}अहमेको विमुक्तस्तु भाग्ययोगाद्यदृच्छया
विद्रुतानि च सर्वाणि शिबिराणि समन्ततः

^{९.२८.८१}दुर्योधनस्य सचिवा ये केचिदवशेषिताः
राजदारानुपादाय व्यधावन्नगरं प्रति

^{९.२८.८२}प्राप्तकालमहं मन्ये प्रवेशं तैः सहाभिभो
युधिष्ठिरमनुज्ञाप्य भीमसेनं तथैव च

^{९.२८.८३}एतमर्थं महाबाहुरुभयोः स न्यवेदयत्
तस्य प्रीतोऽभवद्राजा नित्यं करुणवेदिता
परिष्वज्य महाबाहुर्वैश्यापुत्रं व्यसर्जयत्

^{९.२८.८४}ततः स रथमास्थाय द्रुतमश्वानचोदयत्
असंभावितवांश्चापि राजदारान्पुरं प्रति

^{९.२८.८५}तैश्चैव सहितः क्षिप्रमस्तं गच्छति भास्करे
प्रविष्टो हास्तिनपुरं बाष्पकण्ठोऽश्रुलोचनः

^{९.२८.८६}अपश्यत महाप्राज्ञं विदुरं साश्रुलोचनम्
राज्ञः समीपान्निष्क्रान्तं शोकोपहतचेतसम्

^{९.२८.८७}तमब्रवीत्सत्यधृतिः प्रणतं त्वग्रतः स्थितम्
अस्मिन्कुरुक्षये वृत्ते दिष्ट्या त्वं पुत्र जीवसि

^{९.२८.८८}विना राज्ञः प्रवेशाद्वै किमसि त्वमिहागतः
एतन्मे कारणं सर्वं विस्तरेण निवेदय

^{९.२८.८९}युयुत्सुरुवाच

^{९.२८.९०}निहते शकुनौ तात सज्ञातिसुतबान्धवे
हतशेषपरीवारो राजा दुर्योधनस्ततः
स्वकं स हयमुत्सृज्य प्राङ्मुखः प्राद्रवद्भयात्

^{९.२८.९१}अपक्रान्ते तु नृपतौ स्कन्धावारनिवेशनात्
भयव्याकुलितं सर्वं प्राद्रवन्नगरं प्रति

^{९.२८.९२}ततो राज्ञः कलत्राणि भ्रातॄणां चास्य सर्वशः
वाहनेषु समारोप्य स्त्र्यध्यक्षाः प्राद्रवन्भयात्

^{९.२८.९३}ततोऽहं समनुज्ञाप्य राजानं सहकेशवम्
प्रविष्टो हास्तिनपुरं रक्षँल्लोकाद्धि वाच्यताम्

^{९.२८.९४}एतच्छ्रुत्वा तु वचनं वैश्यापुत्रेण भाषितम्
प्राप्तकालमिति ज्ञात्वा विदुरः सर्वधर्मवित्
अपूजयदमेयात्मा युयुत्सुं वाक्यकोविदम्

^{९.२८.९५}प्राप्तकालमिदं सर्वं भवतो भरतक्षये
अद्य त्वमिह विश्रान्तः श्वोऽभिगन्ता युधिष्ठिरम्

^{९.२८.९६}एतावदुक्त्वा वचनं विदुरः सर्वधर्मवित्
युयुत्सुं समनुज्ञाप्य प्रविवेश नृपक्षयम्
युयुत्सुरपि तां रात्रिं स्वगृहे न्यवसत्तदा